Ευθύμης Κάλφας
Οι πρώτες αναφορές εντοπίζονται στην Αρχαία Ελλάδα, τότε που στα Ελευσίνια Μυστήρια οι μύστες συνήθιζαν να δένουν μια κλωστή που την ονόμαζαν Κρόκη στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Παρ’ όλα αυτά το έθιμο αυτό έχει διασκορπιστεί και στα Βαλκάνια, τιμώντας την πρώτη μέρα του Μαρτίου σχεδόν παρόμοια με εμάς.
1. Ο Μάρτης στο καρπό μας
«Φόρα Μάρτη για να μην σε κάψει ο ήλιος», αυτό συνήθιζαν να μας λένε από μικρά παιδιά. Και μετά, απλώνοντας το χέρι, μας περνούσαν στον καρπό ένα βραχιολάκι φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή για να μας προστατεύει από τον πρώτον ήλιο της Άνοιξης, που θεωρείται ιδιαίτερα βλαβερός. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μάρτης προφύλασσε επίσης από τα κουνούπια και τους ψύλλους ενώ ταυτόχρονα απομάκρυνε τις αρρώστιες και άλλα κακά. Συνηθίζεται να τον ετοιμάζουν το βράδυ της τελευταίας ημέρας του Φλεβάρη και να τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι. Αρκετοί φορούν τον Μάρτη στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σα δαχτυλίδι για να μην σκοντάφτει ο κάτοχος του.
2. Η ιδιαίτερη σχέση με τα χελιδόνια
Και τι κάνουμε με το βραχιολάκι όταν τελειώσει ο Μάρτιος; Στην κεντρική Ελλάδα το έβγαζαν και το κρεμούσαν σε ένα ψηλό σημείο, συνήθως σε κλαδί δέντρων, καθώς ήθελαν από τη μία να προστατευτούν από τα ασθενή χελιδόνια αλλά και να τα βοηθήσουν για να χτίσουν τις φωλιές τους. Ο Μάρτιος είναι ο μήνας της εαρινής μετανάστευσης πτηνών από την Αφρικανική ήπειρο στην Ελλάδα και γι’ αυτόν το λόγο ο πληθυσμός αυτός μεταφέρεται μαζικά. Πολλές φορές, ανάμεσα του υπάρχουν και ασθενή χελιδόνια τα οποία αποφεύγουν το κόκκινο χρώμα της κλωστής. Αντιθέτως το υγιές χελιδόνι μαζεύει την ασπροκόκκινη κλωστή και τη μεταφέρει στη φωλιά του για να αποτρέψει την χρήση της από τον ασθενή εισβολέα και να κλωσήσει τα υγιή αυγά του.
3. Μάρτη δε φορούν μόνο οι άνθρωποι
Σύμφωνα πάντως με την παράδοση, «Μάρτη» δε φορούσαν μόνο οι άνθρωποι. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδος κρεμούσαν την κλωστή όλη τη νύχτα στα κλαδιά μίας τριανταφυλλιάς, για να χαρίσουν ανθοφορία, ενώ σε άλλες περιοχές την έβαζαν γύρω από τις στάμνες, θέλοντας μ’ αυτόν τον τρόπο να προστατέψουν το νερό από τον ήλιο διατηρώντας το κρύο. Σε άλλες περιοχές φορούσαν τον Μάρτη μέχρι να φανούν τα πρώτα χελιδόνια, οπότε και το άφηναν πάνω σε τριανταφυλλιές, ώστε να τον πάρουν τα πουλιά, για να χτίσουν τη φωλιά τους. Αλλού πάλι το φορούν ως την Ανάσταση, οπότε και το δένουν στις λαμπάδες της Λαμπρής, για να καεί μαζί του.
4. Φτιάχνουν «Μάρτη» σ’ άλλες χώρες;
Η απάντηση είναι ναι! Το έθιμο γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο σε πολλές χώρες κυρίως των Βαλκανίων. Στα Σκόπια το ονομάζουν «Μάρτινκα» και στην Αλβανία «Βερόρε» και οι κάτοικοι φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή, για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και αυτοί βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν στον ουρανό το πρώτο χελιδόνι. Αρκετοί βέβαια είναι αυτοί που συνηθίζουν να δένουν τον «Μάρτη» σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μία πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.
Στην Βουλγαρία συνηθίζουν να τιμούν το Μάρτιο διαφορετικά. Οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που τα ονομάζουν «Μαρτενίτσα». Σε ορισμένες πάλι περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος, για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Στη συνείδηση των Βουλγάρων, η «Μαρτενίτσα» λειτουργεί ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.
DIY bracelet (Martis)/ Μάρτης
You will need / Υλικά 1) red thread / κόκκινη κλωστή 2) white thread / λευκή κλωστή 3) scissors / ψαλίδι 4) needle /βελόνα κεντήματος 5) tape (optional)/ ταινία- σελοτέιπ (προαιρετικά) Martis is a greek (and Balkan)custom. Mothers make red-white bracelets for their children to protect them from the sun.
Στη Ρουμανία ονομάζουν το ασπροκόκκινο στολίδι «Μαρτιζόρ», με την κόκκινη κλωστή να συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και την άσπρη να συμβολίζει την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει μόνο τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας.
Στην Κύπρο καίμε τον μαρτη μας στη “λαμπρατζιά”, μια μεγάλη εστία φωτιάς που ανάβουμε το Μεγάλο Σάββατο έξω από κάθε ναο για να “κάψουμε” τον προδότη Ιούδα.