Πώς η φωτιά του 1917 γέννησε την πόλη της Θεσσαλονίκης

«Γιατί η πυρκαγιά αποτελεί καθοριστική τομή στην ιστορία της πόλης;» ρωτήσαμε τον σκηνοθέτη Γρηγόρη Βαρδαρινό λίγο πριν την προβολή του ντοκιμαντέρ “Θεσσαλονίκη 1917: η Φωτιά που Γέννησε μια Πόλη” στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

«Την επόμενη ημέρα της Μεγάλης Πυρκαγιάς όλο το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης είναι καμμένο και ισοπεδωμένο» μας εξηγεί. «Είναι μια χρυσή ευκαιρία για να ανοικοδομηθεί εξαρχής με σύγχρονο πολεοδομικό σχεδιασμό με μεγάλους δρόμους και λεωφόρους, μνημειακούς άξονες, πάρκα και ένα ενιαίο διοικητικό κέντρο. Ως τότε το κέντρο της πόλης ήταν ένας λαβύρινθος από στενά σοκάκια και αδιέξοδα, με χαμόσπιτα και μικρά μαγαζάκια. Με το νέο σχέδιο η πυρίκαυστος περιοχή χωρίζεται σε μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, με απαλλοτρίωση των πρότερων μικροιδιοκτησιών, τα οποία δημοπρατούνται δημόσια, με ευνοημένους τους μεγαλοιδιοκτήτες.

Είναι η αρχή του τέλους για τους εβραίους της Θεσσαλονίκης, ένα τέλος που θα επέλθει οριστικά το 1943 στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στο ιστορικό κέντρο της πόλης έγιναν παρανάλωμα του πυρός 9,500 κτήρια και έμειναν άστεγοι πάνω από 70,000 άνθρωποι (52.000 εβραίοι, 11.000 μουσουλμάνοι και 10.000 χριστιανοί). Οικονομικές και εμπορικές λειτουργίες, διοικητικές υπηρεσίες, χώροι αναψυχής και τα σημαντικότερα πνευματικά και θρησκευτικά ιδρύματα των εθνο-θρησκευτικών κοινοτήτων μαζί με τα αρχεία τους (16 συναγωγές και η αρχιραββινεία, 12 τζαμιά και 3 χριστιανικοί ναοί μεταξύ των οποίων ο πολιούχος Άγιος Δημήτριος και ο επιβλητικός καθεδρικός του Αγίου Νικολάου του Τρανού στην σημερινή Αριστοτέλους) καταστράφηκαν ολοσχερώς.

Η πολυφυλετική, πολυθρησκευτική και πολύγλωσση βαλκανική μητρόπολη επανασχεδιάζεται (με την βοήθεια και των συνεχών πολέμων) σε ένα ελληνοποιημένο περιφερειακό κέντρο. Στη Θεσσαλονίκη του 1917 παρατηρούμε μια πρώιμη μορφή του ‘αστικού εξευγενισμού’ (gentrification), όπου ο πολεοδομικός σχεδιασμός χρησιμοποιείται για να μεταβάλλει και να εδραιώσει καταστάσεις σε πολλά επίπεδα (κοινωνικά, οικονομικά, πληθυσμιακά).»

Ο Γρηγόρης Βαρδαρινός είναι αριστούχος απόφοιτος του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης (Film and TV Studies). Είναι επίσης κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στη Σκηνοθεσία Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, όπου φοίτησε με υποτροφία του Ιδρύματος Ωνάση.

Έχει σκηνοθετήσει βραβευμένα ντοκιμαντέρ και ταινίες μικρού μήκους σε συνεργασία με την ΕΡΤ, το κανάλι OTE HISTORY και το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου.

— Αλήθεια, πώς γεννήθηκε η ιδέα για αυτό το ντοκιμαντέρ;

Κάνοντας έρευνα για ένα άλλο ντοκιμαντέρ για την ιστορία της Θεσσαλονίκης έπεσε στα χέρια μας το λεύκωμα της Αλέκας Γερόλυμπου “ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ Θεσσαλονίκη Αύγουστος 1917”. Οι μαρτυρίες για την πυρκαγιά ήταν τόσο γλαφυρές που τράβηξε αμέσως την προσοχή μας και εκτιμήσαμε το δυναμικό που υπήρχε για να διηγηθούμε μια ενδιαφέρουσα ιστορία για το κοινό.

Η Θεσσαλονίκη μεταμορφώνεται από μια οθωμανική, μεσαιωνική πόλη, με τα ελικοειδή στενοσόκακα και τα αδιέξοδα δρομάκια της, σε μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη, με ορθολογικά σχεδιασμένη ρυμοτομία.

— Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε;

Εκατό χρόνια απο το καταστροφικό γεγονός της Μεγάλης Φωτιάς του 1917 και προσηλωμένοι στην ολοκλήρωση ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε την απαραίτητη ισορροπία που απαιτεί ένα τέτοιο εγχείρημα.

Αυτό ήταν μια ιδιαίτερη δυσκολία. Το υλικό που παράχθηκε και συγκεντρώθηκε είναι αρκετό για μια μίνι σειρά ντοκιμαντέρ, όχι απλώς ένα ντοκιμαντέρ. Η Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917 είναι ένα καταλυτικό γεγονός με πολλές προεκτάσεις σε μια δεκαετία (1912-1922) μεγάλων αλλαγών στην Ελλάδα αλλά και στα Βαλκάνια. Η Θεσσαλονίκη μεταμορφώνεται από μια οθωμανική, μεσαιωνική πόλη, με τα ελικοειδή στενοσόκακα και τα αδιέξοδα δρομάκια της, σε μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη, με ορθολογικά σχεδιασμένη ρυμοτομία. Καθ΄ όλη τη δεκαετία διεξάγονται αιματηροί πόλεμοι, βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, προσφυγικές ροές. Η Θεσσαλονίκη βρίσκεται στο επίκεντρο και είναι ένα μωσαϊκό φυλών και θρησκειών. Έπρεπε να μην παρασυρθούμε από τις διάφορες θεματικές όσο ενδιαφέρουσες και αν ήταν και να παραμείνουμε προσηλωμένοι στο γεγονός της Πυρκαγιάς και την επακόλουθη διαχείριση του από την Ελληνική κυβέρνηση και την γέννησης της σύγχρονης Θεσσαλονίκης. Στήριγμα μας τα ιστορικά ντοκουμέντα και η επιστημονική τεκμηρίωση.

Διαχειριζόμενοι το αρχειακό υλικό της περιόδου, φωτογραφικό και κινηματογραφικό, αντικρίσαμε πίσω απο την παρεμβολή της φθοράς του οπτικού μέσου, πρόσωπα, βλέμματα, στιγμές παγωμένες στον χρόνο, φορτισμένες με την ένταση ενός παρόντος ρευστού και ασταθούς, μακρινού μα και τόσο γνώριμου. Η συνάντηση της μακροσκοπικής θέασης του ιστορικού γεγονότος με την ανθρώπινη κλίμακα των προσώπων, μας οδήγησε σε μια δημιουργική σύνθεση όπου εικόνα, ήχος, μουσική και ιστορικές μαρτυρίες έρχονται να γεφυρώσουν τα εκατό χρόνια που μας χωρίζουν απο μια πόλη αρκετά διαφορετική αλλα ταυτόχρονα γνώριμη και αναλλοίωτη.

— Ποιο ήταν το πιο ενδιαφέρον πράγμα που μάθατε για τη Θεσσαλονίκη φτιάχνοντας το φιλμ;

Θα λέγαμε ότι με την παραγωγή της ταινία ταξιδέψαμε στο παρελθόν, μάθαμε πράγματα για την ιστορία της πόλης που πριν δεν γνωρίζαμε, συνειδητοποιήσαμε ότι η σημερινή Θεσσαλονίκη έχει πάρει τη συγκεκριμένη μορφή που πήρε μέσα από μια σειρά από γεγονότα (π.χ. πόλεμοι, προσφυγικό, απαλλοτριώσεις γης, και αργότερα αντιπαροχές) των οποίων όμως καταλυτικός παράγοντας ήταν η πυρκαγιά του 1917 και η απόφαση της κυβέρνησης Βενιζέλου για ανοικοδόμηση της πόλης εκ βάθρων με το σχέδιο Εμπράρ. Η πόλη γεννήθηκε ξανά μέσα από τη φωτιά και μέσα από τις στάχτες της, ακριβώς όπως λέει κι ο τίτλος μας.

Μετά από 1,5 χρόνο δουλειάς, δεν παύουμε να συγκινούμαστε από το μέγεθος της καταστροφής, το βάρος της ιστορίας που φέρουν τα βήματά μας στους ίδιους δρόμους που πριν από 100 χρόνια φλέγονταν. Βλέπουμε πια με άλλο μάτι την πόλη μας, είτε ως κάτοικοι είτε ως επισκέπτες. Οι δρόμοι και οι γειτονιές όπου μεγαλώσαμε και ζήσαμε τόσα χρόνια, όπου ερωτευτήκαμε και παίξαμε, αποκτούν ένα ιστορικό βάθος και μια ομορφιά που δεν είχαμε εκτιμήσει μέχρι σήμερα.

Αυτό το ταξίδι στο παρελθόν, που ζωντάνεψε μέσα από τις μαρτυρίες γεννάει δυνατά συναισθήματα. Και την συνειδητοποίηση του τι χάθηκε στη Θεσσαλονίκη από την καταστροφή ανεκτίμητων μνημείων της εβραϊκής και οθωμανικής κληρονομιάς.

—  Μιλήστε μας για τη συνεργασία με το λογοτέχνη Φίλιππο Μανδηλαρά και τη σεναριογράφο Αναστασία Μπαρτζουλιάνου αλλά και το μοντέρ Γιάννη Καράμπελα…

Το όραμα μας τέθηκε σε δοκιμασία στην τελειοποίηση του σεναρίου. Πέρα από την πληθώρα θεματικών είχαμε και ένα πλούσιο αρχειακό υλικό στο οποίο χανόσουν. Πειραματιστήκαμε με δραματοποιήσεις και αφήγηση, δοκιμάσαμε διάφορες τεχνικές στην επεξεργασία του υλικού και της εικόνας. Μας πήρε πολύ χρόνο αλλά με ομαδική δουλειά προέκυψε ένα στιβαρό και μεστό ντοκιμαντέρ που καθηλώνει το ενδιαφέρον του θεατή και τον φέρνει δίπλα στους ανθρώπους εκείνης της εποχής. Πολύτιμοι συνεργάτες οι Φίλιππος Μανδηλαράς συγγραφέας από Αθήνα και η Αναστασία Μπαρτζουλιάνου δημοσιογράφος-σεναριογράφος, όπως επίσης ο μοντέρ του ντοκιμαντέρ Γιάννης Καράμπελας που χειρίστηκε το άφθονο αρχειακό υλικό με μεράκι και φαντασία. Ο Φίλιππος πρόσφερε ένα καθαρό μάτι στα γεγονότα καθώς δεν γνώριζε το θέμα πριν του προτείνω συνεργασία. Επίσης ως λογοτέχνης είναι υπεύθυνος για την συναισθηματική δραματουργία του ντοκιμαντέρ. Η Αναστασία πολύτιμη και μόνιμη συνεργάτης προσφέρει την εμπεριστατωμένη και εις βάθος έρευνα και τεκμηρίωση, ενώ έχει άριστη γνώση των τεχνικών και της δομής ενός κινηματογραφικού σεναρίου. Η συμβολή του Γιάννη ήταν πολύτιμη στη επίτευξη της κρίσιμης ισσοροπίας μεταξύ της μεγάλης Ιστορίας και της ανθρώπινης μικροιστορίας των κατοίκων.