Ευθύμης Κάλφας
Στους Δελφούς έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα αρκετές χιλιάδες επιγραφές που χρονολογούνται από τους αρχαϊκούς μέχρι τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους. Αρκετές απ’ αυτές είναι οι απελευθερωτικές επιγραφές, αυτές δηλαδή που αναφέρονται στην απελευθέρωση των δούλων από την ιδιωτική ή την κρατική κυριαρχία. Αλλά ας τα εξετάσουμε όλα από την αρχή.
Η διαδικασία της απελευθέρωσης
Είναι γνωστό ότι στην αρχαιότητα οι δούλοι ανήκαν στους κυρίους τους είτε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους είτε εωσότου συγκέντρωναν το απαραίτητο ποσό για την απελευθέρωσή τους. Όταν ερχόταν η ώρα της απελευθέρωσης, τηρούνταν μια εθιμοτυπική διαδικασία η οποία ξεκινούσε με εγγυητή κάποιον θεό, πολύ συχνά τον Απόλλωνα. Ο δούλος πωλούνταν στον θεό, έστω εικονικά, για να μην είναι δυνατόν να παραβιασθεί στη ή να αναιρεθεί η απελευθέρωση στη συνέχεια. Αυτή η απελευθερωτική πράξη (ὡνή) καταγραφόταν σε επιγραφές με στερεότυπες εκφράσεις. Οι περισσότερες απελευθερωτικές επιγραφές στους Δελφούς, που χρονολογούνται μεταξύ του 200 π.Χ. και του 100 μ.Χ., ήταν συγκεντρωμένες σε δύο κυρίως σημεία: στον αναλημματικό τοίχο των παρόδων του θεάτρου και στον πολυγωνικό τοίχο, ιδιαίτερα στο σημείο που χρησίμευε ως οπίσθιος τοίχος στη Στοά των Αθηναίων.
Μέσα από τα κείμενα των απελευθερωτικών επιγραφών, καταλήγουμε σε σημαντικά συμπεράσματα για την κοινωνική και δημογραφική ιστορία της περιοχής κατά την ελληνιστική και πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο. Για παράδειγμα, πάνω από το 60% των απελευθερωτικών επιγραφών των Δελφών αφορούν σε γυναίκες δούλες, οι οποίες μάλιστα πωλούνταν σε τιμή περίπου 20% χαμηλότερη από αυτήν των ανδρών. Επίσης μαθαίνουμε ότι ο δούλος που ελευθερωνόταν ονομαζόταν απελεύθερος ή εξελεύθερος και αποκτούσε βεβαίως την ελευθερία του, αλλά όχι και πολιτικά δικαιώματα. Η απελευθέρωση γίνεται είτε δωρεάν, είτε, συχνότερα, απαιτείται η καταβολή ενός ποσού (ονομάζεται τιμή) από τον δούλο. Τέλος, λόγω των ονομάτων που αναγραφόταν στις επιγραφές καταλαβαίνουμε ότι οι απελευθερωτικές πράξεις συνήθως γίνονταν με την παρουσία μαρτύρων, όπως και αυτά των ιερέων του Απόλλωνα κατά την ημερομηνία της απελευθέρωσης.
Πόσο ελεύθερος όμως ήταν ο δούλος;
Αυτό που κάνει εντύπωση είναι ότι οι δούλοι στην αρχαία Ελλάδα ακόμα και μετά την απελευθερωτική πράξη δεν ήταν πραγματικά ελεύθεροι. Με τον όρο της «παραμονής» οι δούλοι υποχρεωνόταν να παραμείνουν με τους πρώην κυρίους τους για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα ή ως τον θάνατο των τελευταίων. Το θετικό σ’ αυτόν τον όρο ήταν ότι ο κύριος έπαυε να έχει δικαίωμα ζωής και θανάτου επί του δούλου. Βέβαια υπήρχαν και πολλοί δούλοι οι οποίοι γίνονταν σταδιακά μέλη της οικογένειας, οπότε και οι ίδιοι δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την οικία του κυρίου τους και να αποχωριστούν από το άμεσο κοινωνικό τους περιβάλλον.
Ενεπίγραφη χαλκή πινακίδα
Μια ενεπίγραφη χαλκή πινακίδα που βρέθηκε πλησίον των Βασσών Φιγαλείας της Αρκαδίας και φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο έγραφε:
Θεός. Με τη βοήθεια της Τύχης.
Ο Κλείνις ελευθέρωσε τον Κόμαιθον, τον Έλυθρον, τον Ομβρίαν και τον Χοιροθύωνα. Εάν κάποιος απλώσει χέρι επάνω τους, είτε ο Ιστίας είτε κάποιος άλλος, να περιέλθει όλη η περιουσία του ως ιερή στον Απόλλωνα τον Βασσίτα και στον Πάνα τον Σινόεντα και στην Αρτέμιδα του Κωτιλίου και την Ορθασία.
