σε , ,

Writer’s Talk: Μια δραματουργική ανάλυση της σύγχρονης τραγωδίας του Arthur Fleck

Μια κουβέντα των Γιάννη Σαμαρά και Φώτη Δούσου για στοιχεία της αφηγηματικής δομής του Joker

-Ο Γιάννης Σαμαράς είναι σεναριογράφος, παραγωγός και brand consultant, και ζει στο Los Angeles.
-Ο Φώτης Δούσος είναι συγγραφέας, θεατρολόγος και σκηνοθέτης και μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στην Αθήνα και την Κρήτη.

Το Τρέιλερ:

JOKER Official Trailer (2019) Joaquin Phoenix, DC Movie HD

JOKER Official Trailer (2019) Joaquin Phoenix, DC Movie HD Subscribe HERE for NEW movie trailers ► https://goo.gl/o12wZ3 © 2019 – WARNER BROS. ————–…

ΦΔ: Σχεδόν σε κάθε σκηνή της ταινίας από την αρχή μέχρι το midpoint (που μας έρχεται κάπως νωρίς τη συγκεκριμένη περίπτωση, μόλις στη σελίδα 50, αλλά όχι αδικαιολόγητα νωρίς – και θα δούμε στη συνέχεια γιατί όχι αδικαιολόγητα) , οι συγγραφείς προσπαθούν να αφυπνίσουν το empathy στον θεατή. Ξέρουν ότι ο Τζόκερ μετά θα επιδοθεί σε ηθική ασυδοσία και πρέπει να κάνουν το κοινό να τον συμπαθήσει, να τον λυπηθεί, να συναινέσει σε ότι ακολουθήσει. Ποιο είναι το βασικό κόλπο για την επίτευξη ενός τέτοιου σκοπού; Μα το να δείξεις τον κεντρικό ήρωα σε αδύναμη, σε μειονεκτική θέση. Να τον δείξεις να πονάει, να υποφέρει άδικα. Τα ανθρωπιστικά αντανακλαστικά των θεατών ενεργοποιούνται αμέσως. Ασυνείδητα, σαν θεατές και αναγνώστες, τασσόμαστε πάντα με τον αδύναμο, για όποια μάχη και αν μιλάμε, είμαστε με τον Δαβίδ, όχι με τον Γολιάθ.

ΓΣ: Ναι συμφωνώ, αυτό που συμβαίνει επίσης με τον Joker είναι ότι από την αρχή ξέρουμε ότι θα δούμε το origin story ενός από τους πιο εμβληματικούς villain της σύγχρονης μυθοπλασίας.

Έχει πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι γνωρίζουμε πως βλέπουμε έναν villain in the making. Πως κάνεις όμως έναν vilain συμπαθητικό; Ο μόνος τρόπος είναι να κάνεις ένα character study που στο μυαλό μας, σαν κοινό, δικαιολογεί την απόφαση του ήρωα να αγκαλιάσει την σκοτεινή του πλευρά. Να αγκαλιάσει την σκιά του. Αυτό συμβαίνει στις τραγωδίες συνήθως, εκεί που στα άλλα αφηγηματικά σχήματα ο ήρωας συνειδητοποιεί ότι μπορεί να γίνει ίσως ένα καλύτερο version του εαυτού του, στην τραγωδία και κυρίως στις ιστορίες που ο ήρωας έχει  αρνητικό arc, (με αρνητικό συναισθηματικό πρόσημο δηλαδή), στο αντίστοιχο “σημείο συνειδητοποίησης”, ο ήρωας αντιλαμβάνεται ότι για να ισορροπήσει πρέπει να περάσει στην άλλη πλευρά. Να βρει δηλαδή τον εαυτό του στο dark side και κατά συνέπεια συνήθως στην βία. Αυτό είναι το arc του Arthur Fleck και αυτό είναι και το arc του Travis Bickel στο Taxi Driver. Ένας συνδυασμός των εκάστοτε ταραγμένων κοινωνικών συνθηκών και του στρεβλού πρίσματος μέσω του οποίου ο ήρωας βλέπει την πραγματικότητα. Στην περίπτωση του Τaxi Driver αυτό το background ήταν το Vietnam, στην περίπτωση του Joker είναι κατά την άποψή μου, η ομαλοποίηση της βίας και του μίσους σαν λύση στην κοινωνική απομόνωση, στην post-Trump εποχή. Είναι και το Breaking bad μια τέτοια περίπτωση τραγωδίας αλλά δοσμένη με πιο τηλεοπτικές νότες και με πιο σταδιακή μεταμόρφωση και χωρίς να νιώθει την ανάγκη να αγγίξει το Zeitgeist.

Αυτό που κάνει τις τραγωδίες ιδιαίτερες, όσον αφορά το συναίσθημα που μας δημιουργείται, είναι ότι δεν είμαστε εκεί για να δούμε αν ο ήρωας θα σωθεί. Έχουμε χάσει από την αρχή κάθε ίχνος ελπίδας. Είμαστε εκεί για να τον δούμε πόσο χαμηλά θα φτάσει. Να τον δούμε να πεθαίνει και να αναγεννιέται μέσα από τις στάχτες του. Τα δύο όπλα του writer είναι το να ακροβατεί πάνω στον φόβο και στην ελπίδα. Στις τραγωδίες η ελπίδα έχει χαθεί. Αυτό που περιμένουμε είναι να δούμε την κάθοδό του ήρωα στην προσωπική του κόλαση. Δεν έχουμε κανέναν να μας χτυπήσει στην πλάτη και να μας πει ότι όλα θα πάνε καλά. Για αυτό τo λόγο το Joker δεν χρειάζεται να είναι βασισμένο σε twists και σύνθετη πλοκή αλλά ένα καλοστημένο character study, που θα καταφέρει να μας κρατήσει το ενδιαφέρον, ακροβατώντας ανάμεσα στην συμπάθεια και στην απέχθεια για τον ήρωα. To character study είναι απλά μια πιο ενδοσκοπική βερσιόν του σχήματος των 3 acts. Καθώς τώρα ο ήρωας βάζει ο ίδιος τα εμπόδια στον εαυτό του. Το character study καθορίζεται δραματουργικά από το γεγονός ότι ο ίδιος ο ήρωας είναι ο ανταγωνιστής του εαυτού του. Αυτός είναι ο λογος που χρειαζόμαστε και έναν ηθοποιό με την πολυπλοκότητα έκφρασης του Joaquin Phoenix που θα μπορεί να μας μαγνητίσει, που μπορεί να μας κάνει να τον λυπηθούμε ακόμα και στο αναπόφευκτο της βίαιης “πτώσης” του.

Warner Bros Lol GIF by Joker Movie – Find & Share on GIPHY

Discover & share this Joker Movie GIF with everyone you know. GIPHY is how you search, share, discover, and create GIFs.

ΦΔ: Αφού έχει εγκαθιδρυθεί η επιθυμητή σχέση με το κοινό, η πλοκή μπορεί να προχωρήσει απρόσκοπτα.  Ό,τι και να πράξει στη συνέχεια αυτός που ήρωας που τρώει στην αρχή τα χτυπήματα το ένα μετά το άλλο,  θα είμαστε μαζί του, θα τον ακολουθήσουμε στο ταξίδι του, θα του τα συγχωρέσουμε όλα.

ΓΣ: Ναι το empathy που τεχνηέντως δημιουργείται για τον ήρωα, ειδικά στα πρώτα acts είναι το μυστικό για την καρδιά του κοινού. Για αυτό λέμε ότι πάντα οι πρώτες δέκα σελίδες ενός σεναρίου είναι οι πιο σημαντικές. Γιατί εκεί ανοίγεις κουβέντα με του θεατές σε συναισθηματική βάση. Και είναι ο τρόπος να κλειδώσεις κάποιον στον συναισθηματικό κόσμο του ήρωα. Πόσο μάλλον όταν πρέπει στην συνέχεια να δικαιολογήσεις τις κατάπτυστες πράξεις του. Στον Joker ας πούμε είναι πέρα από την ψυχική του υγεία, ή το ότι μαθαίνει για το αληθινό παρελθόν της μητέρας του, το γεγονός ότι ο Arthur είναι ένας άνθρωπος που θέλει με όλο του το είναι να είναι αστείος, αλλά κανένας, δεν τον βρίσκει αστείο. Πες μου κάτι πιο τραγικό από αυτό. Συν αυτού, έχει και αυτή την διαταραχή νευρικoύ γέλιου που τον κάνει ακόμα πιο απόκοσμο, αλλά την ίδια στιγμή μας δημιουργεί την ανάγκη να τον περιθάλψουμε.

Έχω παρατηρήσει ότι σε πολλές περιπτώσεις το empathy που χτίζεται στο πρώτο act είναι ακόμα πιο ισχυρό όταν βασίζεται σε μια δύσκολη κοινωνική αλήθεια που μας είναι δύσκολο ακόμα και να την βάλουμε σε λόγια. Μας κάνει να νιώθουμε άβολα ακόμα και σε ένα περιβάλλον μυθοπλασίας και μας κάνει να νιώθουμε ντροπή. Αυτό συνήθως πάλι ξεπηδάει από το τραύμα του ήρωα και αυτό με την σειρά του βασίζεται στο γεγονός που δημιούργησε το τραύμα. Στο Joker είναι για παράδειγμα το ότι ο Άρθουρ είναι ο περίγελος για τους άλλους, ακριβώς επειδή δεν είναι αστείος. Θέλει όμως τόσο πολύ να είναι αστείος γιατί σε πιο βαθύ επίπεδο θέλει να γιατρέψει τον εαυτό του και τον κόσμο. Είναι μια τέλεια στημένη συγκρουσιακή συνθήκη χαρακτήρα αυτή. Ένα μεγάλο ψέμα που λέει στον εαυτό του, το οποίο όμως θα τον καταβροχθίσει. Θα τον καταναλώσει τόσο πολύ που στο τέλος θα βρει τον θρίαμβό του μέσα σε αυτό όπως βλέπουμε στην τελική σκηνή. Και εκεί στην ουσία ξεκινάει η ιστορία του. Αντιθέτως, στο δράμα, πάλι ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος με αυτό το ψέμα αλλά εξελίσσεται και το νικάει.

Στο Parasite ας πούμε το empathy αυτό χτίζεται πάνω στο ότι η οικογένεια των πρωταγωνιστών Kim, ζει κάτω από το όριο της φτώχειας και δεν έχει χάσει την ελπίδα της. Πιστεύει όμως επίσης ότι αυτή η ελπίδα θα αντισταθμίσει την υλική τους ένδεια. Αντιθέτως του οδηγεί στα όρια της παράνοιας και στο να προκαλέσουν την τύχης τους ζώντας τραγικά γεγονότα. Το empathy λοιπόν μπορεί να χτιστεί πάνω σε κάτι που απλά έχει συμβεί στη ζωή του ήρωα αλλά είναι πιο ισχυρό όταν βασίζεται πάνω στην στρέβλωση που δημιούργησε το γεγονός αυτό ή πάνω σε κάτι που λανθασμένα πιστεύει ο ήρωας. Όταν αυτό μας προκαλεί ντροπή και συμπάθεια ακόμα καλύτερα.

Joaquin Phoenix Joker GIF – Find & Share on GIPHY

Discover & share this Joker GIF with everyone you know. GIPHY is how you search, share, discover, and create GIFs.

ΦΔ: Να σημειώσω εδώ ότι το ίδιο το περιεχόμενο των σκηνών μέσα από τις οποίες χτίζεται το empathy και λειτουργούν στην ουσία σαν αγκίστρι για τους θεατές  δεν σφύζει από πρωτοτυπία. Το μοτίβο του ξυλοδαρμού του κεντρικού ήρωα από παιδιά για παράδειγμα το έχουμε συναντήσει σε πλείστες όσες περιπτώσεις. Ενδεικτικά αναφέρω το ξεκίνημα του βιβλίου Πόλεμος και Πόλεμος του Κρασναχορκάι. Εκεί υπονοείται ότι ο ήρωας έχει ακριβώς το ίδιο πάθημα. Βλέπουμε λοιπόν πως ένα εργαλείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί πολύ αποτελεσματικά και από τη λεγόμενη ποιοτική λογοτεχνία, αλλά και από μια αφήγηση που έχει πιο ποπ βάση.

ΓΣ: Έχουμε ξαναπεί ότι σαν writers δεν κάνουμε καινούργιους κανόνες. Τα μαθηματικά της μυθοπλασίας είναι ίδια για όλους, είναι ο τρόπος που τα χρησιμοποιούμε και τι προσπαθούμε να πούμε για την ανθρώπινη συνθήκη αυτό που κάνει τις ιστορίες μοναδικές. Κάπου διάβασα προχθές ότι όλες οι ταινίες είναι 4-5 σκηνές ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Όλες οι υπόλοιπες σκηνές υπάρχουν για να κάνουν αυτές τις 4-5 να έχουν την απήχηση που πρέπει στον θεατή.

Μια ταινία σαν και το Joker δεν χρειάζεται να είναι plot-heavy. Και όταν αναφερόμαστε στην δομή δεν εννοούμε μόνο το story και τα plot points αλλά κυρίως τη μηχανική του εσωτερικού κόσμου των ηρώων και το αν αυτή η μηχανική δουλεύει. Όλως περιέργως πιστεύω ότι κάθε ταινία και η ιστορία της μπορεί να ειπωθεί καλά με ένα ή δύο το πολύ τρόπους, όχι παραπάνω.

ΦΔ: …Επίσης υπό το πρίσμα της διακειμενικότητας το κλέψιμο της πινακίδας που κρατάει ο Τζόκερ στην ίδια σκηνή απηχεί την απώλεια του ποδηλάτου στο θρυλικό Κλέφτη Ποδηλάτων του Ντε Σίκα.

Στην ταινία του Ντε Σίκα μάλιστα το κλέψιμο του ποδηλάτου αποτελεί το inciting incident, το συμβάν που σηματοδοτεί την έναρξη της δραματουργικής στρόφιγγας. Στον Τζόκερ το inciting incident (όπως είναι γραμμένο στο σενάριο) μοιάζει εκ πρώτης όψεως χαλαρό, αδύναμο, χλιαρό και αναίτιο: του ζητάει η μητέρα του να παραδώσει ένα γράμμα στον μεγιστάνα Τόμας Γουέιν. Νομίζω ότι θα πονοκεφάλιασε αρκετά τους συγγραφείς η επιλογή ενός τέτοιου inciting incident. Ωστόσο δικαιώνεται αργότερα στο midpoint όταν το ανεπίδοτο γράμμα γίνεται ένα ταρακούνημα αυτογνωσίας για τον ίδιο τον Τζόκερ. Μαθαίνει μέσω αυτού ποιος είναι στα αλήθεια – αν είναι βέβαια αλήθεια κάτι τέτοιο. Έχουμε λοιπόν ένα κλασικό mirror moment για midpoint (αν και κατά βάση τόσο ειρωνικό που καταντάει μεταμοντέρνο), το οποίο παίρνει σάρκα και οστά μέσα από το κρυφό περιεχόμενο ενός γράμματος (επίσης χιλιοδοκιμασμένη συνταγή). Παρόλα αυτά λειτουργεί. Και μάλιστα πολύ καλά.

Το πρώτο plot point, το λεγόμενο “σημείο χωρίς επιστροφή” στην σεναριακή αργκό, έρχεται εκκωφαντικά. Σφραγίζεται από τις τρεις πρώτες δολοφονίες που διαπράττει ο Τζόκερ. Πόσο πιο ταυτόσημο; Μετά από κει, όντως δεν υπάρχει γυρισμός για τον ήρωα. Έχει περάσει ένα στενό ψυχολογικό κατώφλι και έχει βρεθεί σε μια υπαρξιακή περιοχή άγνωστη, επικίνδυνη και ομιχλώδη, εντελώς έξω από το comfort zone του. Από δω και πέρα μπαίνει σε τροχιά μεγάλων αλλαγών. Έτσι το όπλο που εμφανίζεται στην πρώτη πράξη και, σύμφωνα με τον γνωστό αφορισμό του Τσέχωφ, θα πρέπει να εκπυρσοκροτήσει στην τρίτη πράξη, πυροβολεί πολύ πιο γρήγορα.

Private GIF

GIPHY is your top source for the best & newest GIFs & Animated Stickers online. Find everything from funny GIFs, reaction GIFs, unique GIFs and more.

ΓΣ: Ναι πολύ σωστά, το όπλο γίνεται η γέφυρα, στην ουσία, που τραγικά θα τον οδηγήσει εκεί που όλοι ξέρουμε. Είναι ένα μονοπάτι που μπορεί να δεχτεί ή όχι. Είναι ένα σύμβολο για τον ψυχισμό του. Με την άρνηση της αποδοχής αυτού του συμβόλου, και στην ουσία της βίας, ο Arthur θα μπορούσε ίσως να γιατρευτεί. Με την αποδοχή αυτού του συμβόλου παρελαύνει καθοδικά προς την κόλασή του. Το όμορφο είναι ότι ο Άρθουρ δεν έχει σκοπό να το χρησιμοποιήσει αρχικά.

Nα πούμε επίσης  ότι το Joker σηματοδοτεί κάτι που δεν έχουμε ξαναδεί μέχρι τώρα. Το ότι πρώτον ο villain είναι ο πρωταγωνιστής της ταινίας, αλλά και το οτι ο villain αντιμετωπίζεται με τη δέουσα προσοχή και όχι σαν μια καρικατούρα που απλά αντιπροσωπεύει το κακό. Ολη η ταινία χτίστηκε σαν ενα character study ενός ανθρώπου που ταλαιπωρείται από την ψυχική ασθένεια και την κοινωνική απομόνωση.

Αυτό έκανε και την μεγάλη αλλαγή νομίζω σε αυτή την ταινία: ο Phillips πήρε ένα villain από ένα universe με το οποίο όλοι είμαστε εξοικειωμένοι για να μας προσελκύσει στην αίθουσα και εκεί μας άφησε για πρώτη ίσως φορά να αφουγκραστούμε έναν villain. Μας έκανε να ακούσουμε με προσοχή την δική του πλευρά. Την πλευρά του απομονωμένου, του ανθρώπου  που χρειάζεται βοήθεια. Και για αυτό το λόγο πιστεύω ότι η ταινία είναι ένα μανιφέστο όχι βίας αλλά αλληλεγγύης. Βοήθεια ζητάει ο Arthur και επειδή δεν του την δίνουμε κάνει αυτά που κάνει. Μπορεί να ξέρουμε ότι είναι μια παθογενής περίπτωση που δεν σώζεται αλλά ο Phillips μας υποχρεώνει να κάτσουμε και να ακούσουμε την ιστορία του, την κατάθεσή του. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα, δύσκολη και πρωτόγνωρη μορφή μυθοπλασίας.

Private GIF

GIPHY is your top source for the best & newest GIFs & Animated Stickers online. Find everything from funny GIFs, reaction GIFs, unique GIFs and more.

ΦΔ: Ένα σχόλιο για το εισπρακτικό φαινόμενο της ταινίας; Για τον Τζόκερ έγιναν μέχρι τώρα αναλύσεις κινηματογραφικές, ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, πολιτικές κτλ. Πώς πιστεύεις ότι αντανακλάται η περιρρέουσα ατμόσφαιρα και οι σύγχρονες πολιτικοκοινωνικές συνθήκες στο θέμα της ταινίας; Οι δημιουργοί αναφέρουν χαρακτηριστικά στην πρώτη σελίδα του σεναρίου ότι τα γεγονότα αυτά λαμβάνουν χώρα στην Νέα Υόρκη το 1981. Αρκετά χρόνια πίσω…

Γ.Σ.Ο τρόπος που ο Arthur βαφτίζεται στη βία είναι σημαντικός για την εποχή που διανύουμε γενικώς καθώς και ένα σχόλιο πάνω στην οπλοκατοχή. Η πρόσβαση στην βία όπως είπαμε συμβολικά και πρακτικά δεν του δίνεται παρά μέσα από το όπλο που του δίνει ο φίλος του κλόουν για να προστατευθεί. Αν ο Άρθουρ δεν είχε πρόσβαση στο όπλο αυτό δεν θα μπορούσε τόσο εύκολα να ικανοποιήσει τις ορμές που θα τον οδηγήσουν στην άλλη “πλευρά”. Μάλιστα το όπλο αυτό του πέφτει καθώς κάνει perform μπροστά σε μια ομάδα καρκινοπαθών παιδιών σε ένα νοσοκομείο. Το γεγονός αυτό προκαλεί την απόλυσή του και το ξεκίνημα της καθόδου. Δες πως όσο πιο δαιδαλώδης είναι η πλοκή τόσο πιο πολύ νιώθουμε το παιχνίδι της μοίρας εναντίον του.

Επίσης η ταινία παρόλο που τοποθετείται στο 1981 αγγίζει κάποια πολύ ευαίσθητα κοινωνικά νεύρα του σήμερα με το theme της. Σκέψου πως ζούμε σε μια περίοδο που ο πρόεδρος της Αμερικής για πρώτη φορά στην ιστορία του σύγχρονου πολιτισμού ασκεί και ομαλοποιεί ένα είδος πολιτικής επικοινωνίας που έχει τις αρχές της στη βιομηχανία του θεάματος, όπου παρατηρείται το φαινόμενο ότι ακόμα και όταν δεν συμφωνούμε με κάποιον, νιώθουμε την ανάγκη σχεδόν ψυχαναγκαστικά, να τον βλέπουμε να κάνει perform επειδή η ικανότητα του να προκαλεί, έστω και με άσχημο, φθηνό ή επικίνδυνο τρόπο, μπλέκει τα όρια της πραγματικότητας με την μυθοπλασία των media. Μπερδεύεται έτσι σιγά σιγά το τι είναι πραγματικό και τι κατασκευασμένο. Έτσι ομαλοποιείται όμως και η δυνατότητα του καθένα να οχυρωθεί πίσω από το “φαντασιακό”, επειδή απλά το πιστεύει. Είναι το τελευταίο οχυρό πριν δημιουργήσουμε μια πραγματικά δυστοπική κοινωνία.

Ζούμε τέλος σε μια εποχή που ο πρόεδρος της Αμερικής, και όλα αυτά αντικατοπτρίζονται και τον υπόλοιπο πλανήτη, “παίζει” για πρώτη φορά ανοιχτά με την διάθεσή του να είναι villain και να αποδέχεται ανοιχτά τη σκοτεινή του πλευρά. Και δεν το λέω για καλό αυτό καθώς πιστεύω πως θα ενώσει επικίνδυνα όλη αυτήν την μερίδα ανθρώπων που αντί να βρουν απαντήσεις στην αγάπη, την κατανόηση και την αλήθεια, τις βρίσκουν στο μίσος, την βία και την διαίρεση. Ακριβώς επειδή η ταινία άγγιξε αυτά τα πολύ νωπά και σημαντικά κοινωνικά θέματα βρήκε τον στόχο της, αλλά πιστεύω πως στο τέλος λειτούργησε σαν καθρέφτης και περίπτωση προς αποφυγή παρά σαν καταλύτης για περισσότερη βία.

*ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Writer’s Talk: Η σειρά Barry του ΗΒΟ ως υπόδειγμα δραματουργικής δομής για τηλεόραση.

0 Comments
Ενσωματωμένα σχόλια
Δείτε όλα τα σχόλια

Τα Μικροπράγματα στο inbox σου!