Γιώτα Κωνσταντινίδου
Η Έλλη Παπακωνσταντίνου είναι θεατρική σκηνοθέτης, διασκευάστρια και συγγραφέας έργων με έμφαση στη σύγχρονη όπερα και τα νέα μέσα. Ιδρύτρια και διευθύντρια του χώρου τέχνης «Βυρσοδεψείο» και της ομάδας ODC Ensemble τιμήθηκε φέτος για δεύτερη φορά με το «ΒραβείοFulbright» για την έρευνά της στο Πανεπιστήμιο του Στάντφορντ για το έργο «Oedipus: Sex with Mum was Blinding» καθώς και με το διεθνές βραβείο «Music Theatre now 2018-9» για την παράσταση «Το σπήλαιο». Αυτήν τη χρονιά σκηνοθέτησε και έγραψε για το Αυστριακό Regionen Festival, την αντιφασιστική παράσταση «The kindly ones» [Ευμενίδες] που παίχτηκε στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν, και για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης («Βαλέττα 18») το έργο «Kaz in Barrok» που παίχτηκε σε μια από τις ιστορικές αψίδες θριάμβου της Μάλτας.
-Αποτελείτε τη δεύτερη ελληνική παρουσία στο Μνημείο Μαουτχάουζεν μετά τη συναυλία του Μ. Θεοδωράκη. Τι βάρος ενέχει κάτι τέτοιο; Ποια ήταν η ιδιαίτερη ενέργεια ενός τέτοιου χώρου που συνεισέφερε στην παράστασή σας;
Η ευθύνη ήταν μεγάλη. Το Στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν, όπως γνωρίζετε, σήμερα λειτουργεί ως Μουσείο και έχει κλείσει εδώ και χρόνια τις πόρτες του σε οποιαδήποτε καλλιτεχνική εκδήλωση. Έτσι, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βγουν οι σχετικές άδειες από το Regionen Festival που με προσκάλεσε, πόσο μάλλον αυτή την ιστορική περίοδο που ένα ακροδεξιό κόμμα βρίσκεται στην Αυστριακή κυβέρνηση. Ήταν σχεδόν απίθανο ότι τελικά μας δόθηκε η άδεια να παίξουμε εκεί. Μια αντιφασιστική παράσταση στο Μαουτχάουζεν είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Αυστριακούς κυρίως μετά και τα αποτελέσματα των τελευταίων ευρωεκλογών. Μην ξεχνάτε ότι η περιοχή αυτή, η λεγόμενη “upper Austria” είναι ακόμα και σήμερα μια φασιστική περιοχή, όπως μαρτυρούν και τα ναζιστικά γκράφιτι που κατά καιρούς γράφουν άγνωστοι πάνω στον τοίχο του στρατοπέδου.
Τα σπίτια (της παλιάς) Κομαντατούρ σήμερα κατοικούνται, τη διπλανή στο στρατόπεδο ταβέρνα την «τρέχει» ένας νεοναζί. Με το που έφτασα στην Αυστρία με «μπλόκαραν» από τα σόσιαλ μίντια και για πολλές μέρες δεν μπορούσα να ανεβάσω τίποτα στη σελίδα μου. Δεν ξέρω τι άλλο να σας πω για να σας δώσω να καταλάβετε για τι μιλάμε. Κανείς δε θέλει να ταράξει τις ισορροπίες σε αυτά τα μέρη. Προσωπικά, στην παράσταση αυτή είχα ένα πρωτόγνωρο αίσθημα ότι απευθύνομαι και στους ζωντανούς και στους νεκρούς. Πώς να προβοκάρω τη σκέψη των ζωντανών χωρίς να προσβάλω την μνήμη των νεκρών; Με απασχόλησε αυτό γιατί φανταστείτε παίζαμε πάνω σε ομαδικούς τάφους ανθρώπων. Στην παράσταση ενσωμάτωσα ένα μέρος τους Επιτάφιου του Περικλή που το μετέτρεψα σε ερωτήσεις.
Ακόμα και η αντίδραση του κοινού είναι δύσκολο να την περιγράψω. Υπήρχε η αίσθηση που σπάνια την συναντάς κι ως δημιουργός ότι μοιράζεσαι μια σπάνια εμπειρία. Ήταν κάπως «αλλόκοτη» η αντίδραση του κοινού με την έννοια ότι ήταν ένα πολύ ζωντανό κοινό με έντονες αντιδράσεις που στο θέατρο δεν έχω συναντήσει ξανά. Την παράσταση την κλείναμε με έναν διαλογισμό. Ήταν μεγάλη η συγκίνηση. Κάθε βράδυ όταν τελείωνε το χειροκρότημα οι θεατές στέκονταν όρθιοι και μας κοίταζαν και κάπως ήταν σα να μην έφευγαν, χειροκροτούσαν όρθιοι και μετά στέκονταν σε έναν νοητό κύκλο και δεν μιλούσαν. Στεκόμασταν οι μεν να κοιτάνε τους δε σε αυτόν τον άγονο τόπο που θέλεις να ξεχάσεις και στεκόμασταν όλοι μαζί, μοιραζόμασταν πολλά μέσα από αυτήν την σιωπή. Εμείς πήγαμε εκεί για να κάνουμε μια επίκληση.
Η Διεύθυνση του Στρατοπέδου μας ζήτησε να ενσωματώσουν μέσα στο Μουσείο κάποια στοιχεία από το μάνταλα που έχτιζε η σκηνογράφος Μαρία Πανουργιά κατά τη διάρκεια της παράστασης και που διέλυσε την τελευταία μέρα. Μου αρέσει πολύ να σκέφτομαι ότι τελικά έμειναν στο στρατόπεδο τα ίχνη αυτή της ταπεινή τελετής μας.
-Η παράσταση συνδυάζει διακειμενικά τις Ευμενίδες του Αισχύλου και το Μαουτχάουζεν του Ι. Καμπανέλλη. Που τέμνονται τα δύο κείμενα;
Σήμερα, οι κάτοικοι της περιοχής, όταν τους ρωτάς από πού κατάγονται, θα σου πουν από μία άλλη πόλη, το Λιντς, που βρίσκεται σε απόσταση μιάμιση ώρας. Είναι ένα θέμα που δεν συζητιέται. Μα και πώς να μιλήσουν για αυτό οι άνθρωποι; Εδώ υπάρχει ακόμα και σήμερα ζήτημα ταμπού. Δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν όλο αυτό το αφόρητο φορτίο που τους κληρονόμησαν οι πρόγονοί τους, ένθεν κι ένθεν. Μιλάω για την ιδεολογία που τους κληρονόμησαν (σε ένα βαθμό πάντα) αλλά και για το συλλογικό τραύμα του να κατάγεσαι από εκείνους που ξεπέρασαν τα όρια του ανθρώπινου που διέπραξαν την έσχατη ύβρη της σιωπηρής ενοχής. Μόνο μέσω της αρχαίας τραγωδίας μπορείς να μιλήσεις για αυτά τα πράγματα.
Με απασχόλησε ιδιαίτερα το δίπολο συγχώρεση / εκδίκηση. Άραγε συγχωρώ σημαίνει και ξεχνάω; Ο Αισχύλος στις «Ευμενίδες» μιλάει καθαρά για αυτό το δίπολο. Έτσι ξεκινούσε η παράσταση με την ηθοποιό Ρόζα Προδρόμου να βγαίνει από την κεντρική πύλη του Στρατοπέδου και να έρχεται προς το μέρος των θεατών μιλώντας για τον αιμοσταγή εγκληματία που έχει προσπέσει ως ικέτης «εκεί» στο βωμό και ζητάει συγχώρεση. «Μετά από ό,τι έχει κάνει ζητάει συγχώρεση.» Στο δεύτερο μέρος, μιλούσαμε για το σήμερα για το πώς «καθάρισε» το Στρατόπεδο μέσα στα χρόνια, σβήστηκαν τα σημάδια από τους τοίχους, έγινε τουριστική ατραξιόν (δια στόματος Ιάκωβου Καμπανέλλη). Εκείνος μιλάει τόσο καταπληκτικά και για το πώς η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Κοινός παρονομαστής του Αισχύλου με τον Καμπανέλλη νομίζω είναι η σχέση με το συλλογικό τραύμα και την ενοχή που με απασχόλησαν πολύ στην παράσταση.
-Η άνοδος του φασισμού και της ακροδεξιάς είναι ένα από τα φαινόμενα που ταλανίζουν τα τελευταία χρόνια την Ευρώπη και οφείλονται για την ηθική κατάπτωσή της. Η ιστορία επαναλαμβάνεται, επανέρχεται με πιο σκληρό πρόσωπο;
Ο φονταμενταλισμός και η ακροδεξιά επανέρχονται. Σε ολόκληρο τον πλανήτη κρέμεται από πάνω μας η απειλή του νεοφασισμού. Στην Αυστρία πρόσφατα ψηφίστηκε να πληρώνονται 2 ευρώ την ώρα οι πρόσφυγες που δουλεύουν στη δημόσια καθαριότητα και τους κήπους. Αυτός ο νόμος είναι μια μορφή νομοθετημένης βίας. Υπάρχει ουσιαστικός λόγος να επιστρέφουμε στην ιστορία, όσο κι αν αυτό μας πληγώνει. Θεωρώ πολύ κυνικά ότι η ιστορική μνήμη εξασφαλίζει την επιβίωσή μας. Δε θέλω να ζω στον ψεύτικο «κόσμο της άγνοιας», να επιλέγω να έχω άγνοια κινδύνου. Υπάρχει ακόμα τρομερή βία και φασιστική ιδεοληψία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Δεν μπόρεσα ποτέ μου να καταλάβω γιατί οι δικές μου επιλογές προσβάλλουν κάποιον στον βαθμό που δεν τον θίγουν άμεσα.
-Εσείς έχετε το προνόμιο να απευθύνεστε σε διεθνές κοινό. Τι είναι αυτό που εισπράττετε;
Εισπράττω ενδιαφέρον για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και για την ελληνική γραμματεία. Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ υπάρχει μεγάλος θαυμασμός και αγάπη για την ελληνική μυθολογία. Η κρίση των αξιών στη Δύση εξηγεί κατά κάποιο τρόπο την στροφή προς την ελληνική τραγωδία. Η τέχνη αναζητά νέο περιεχόμενο, επιστρέφει στις ρίζες. Υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για την σύγχρονη ελληνική τέχνη κυρίως μετά τα χρόνια της κρίσης και αυτό είναι πολύ σημαντικό.
-Εδώ, η παράσταση πάει ένα βήμα πιο πέρα, μεταβάλλεται σε ένα καταγγελτικό έργο τέχνης. Μιλήστε μας γι’ αυτό.
Η παράσταση δεν κατήγγειλε μόνο τον ορατό φασισμό, αλλά κυρίως τον κρυφο-φασισμό που είναι πιο επικίνδυνος, την σιωπηρή ενοχή. Όταν πριν από ένα χρόνο με προσκάλεσαν με residency του Αυστριακού Φεστιβάλ Ρετζιόνεν, επισκέφτηκα την πόλη του Μαουτχάουζεν, μια πόλη 5000 κατοίκων καθώς και το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Με σόκαρε το γεγονός ότι εκεί που τελείωνε το στρατόπεδο συγκέντρωσης, άρχιζαν οι φάρμες και τα αγροτόσπιτα, καθώς και το γεγονός ότι ο σταθμός του τρένου που έφερνε όλους τους φυλακισμένους βρίσκεται πολύ κοντά στην πόλη. Φανταζόμουν χιλιάδες ανθρώπους να διασχίζουν καθημερινά την πόλη και να περπατούν μέχρι το στρατόπεδο.
Κατέρρευσε μέσα μου απόλυτα ο σύγχρονος μύθος ότι οι κάτοικοι αγνοούσαν τι συνέβαινε μέσα στο στρατόπεδο. Μάλιστα, μέσα στο Μουσείο του στρατοπέδου υπάρχουν μαρτυρίες κατοίκων που θυμούνται τους φούρνους να καίνε τη μέρα και αφού παραπονέθηκαν ότι μυρίζει πολύ άσχημα, αποφασίστηκε να γίνεται η καύση των νεκρών το βράδυ. Αλλά και «πάλι βρώμαγε», όπως αναφέρεται στη σχετική μαρτυρία. Η Διευθύντρια του μουσείου μού έδειξε φωτογραφίες, όπου οι κοπέλες της περιοχής παντρευόντουσαν με ΣΣ μέσα στο στρατόπεδο. Είναι πολύ οδυνηρή η στιγμή που συνειδητοποιείς πως και η πιο απάνθρωπη και σκληρή πραγματικότητα, δεν είναι μύθος. Είναι η πρόσφατη ιστορία μας. Όλο αυτό, είναι μέρος αυτού που αποκαλούμε «πολιτισμένη Ευρώπη» και δεν αποτελεί παρελθόν.
-Η καλλιτεχνική σας πορεία συνεχίζεται στο BAM της Νέας Υόρκης με την παράσταση, «Oedipus, Sex with Mum was Blinding». Επανέρχεται το οιδιπόδειο ζήτημα και η αρχαία τραγωδία, εδώ τι θα δούμε;
Χαίρομαι με την πρόταση να παίξω στο ΒΑΜ, μια από τις ωραιότερες σκηνές του κόσμου. Το έργο Oedipus, Sex with mum was blinding (Το σεξ με τη μαμά ήταν εκτυφλωτικό) είναι μια υβριδική όπερα που βασίζεται στον Οιδίποδα Τύραννο. Συνδυάζει visual arts και χρήση νέων τεχνολογιών. Το έργο το έγραψα στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, όπου πέρασα έξι μήνες φέτος έχοντας βραβευτεί με το βραβείο Φουλμπράιτ. Διαβάζω τον Σοφοκλή με αντι-εξουσιαστική ματιά, θέτοντας ζητήματα ταυτότητας και βιολογικού προσδιορισμού αντλώντας υλικό από σύγχρονες μελέτες και πειράματα των γνωσιακών επιστημών.
Δύο εξαιρετικοί μουσικοί συνέθεσαν αυτή τη νέα όπερα. Πρόκειται για τους Julia Kent (Grammy nominee) και Τηλέμαχο Μούσα. Στο Στάνφορντ, μαζί με σπουδαίους ερευνητές από το Computer Center for Music and Acoustics εξελίξαμε νέες τεχνολογίες που δίνουν την δυνατότητα στο κοινό να συμμετέχει ενεργά. Αυτήν την παράσταση την ετοιμάζω περισσότερο από δύο χρόνια. Στην ΝΥ θα ερμηνεύσουν οι καλλιτέχνες Λητώ Μεσσήνη, Αναστασία Κατσιναβάκη και Βάσια Γκόφα καθώς και Αμερικάνοι λυρικοί τραγουδιστές, μουσικοί και ηθοποιοί. Είναι ένα πολύ μεγάλο τόλμημα όλο αυτό, δεν ξέρω πώς να το χαρακτηρίσω διαφορετικά. Η παράσταση θα παιχτεί στη ΝΥ από τις 25 ως και τις 30 Σεπτεμβρίου και προσπαθούμε να περιοδεύσει στην Αμερική και τον Καναδά.
Στην Ελλάδα θα παιχτεί σε μορφή κοντσερτάντε στο θέατρο Σφενδόνη τον Οκτώβριο και αργότερα στο Μουσείο Μπενάκη. Ελπίζουμε να βρούμε υποστήριξη από κάποιο ελληνικό θεσμό ή κάποιο φεστιβάλ που θα θελήσει να παρουσιάσει την παράσταση στην ολοκληρωμένη της μορφή και με τη συμμετοχή των Αμερικανών καλλιτεχνών.
Oedipus: Sex with Mum was Blinding by Elli Papakonstantinou / ODC Ensemble trailer
Oedipus: Sex with Mum was Blinding is a hybrid opera written and directed by Elli Papakonstantinou. The music composion is by Julia Kent and Tilemachos Mousas. The piece draws from cognitive science and the myth of “Oedipus Rex” and was developed during the director’s visit at CCRMA.
-Κατόπιν, το ελληνικό κοινό θα σας απολαύσει στο «Σπήλαιο» και το «Revolt Athens». Πείτε μας για την υπόθεση αλλά και το πώς κρίνετε το ελληνικό κοινό…
Το ελληνικό κοινό είναι πολύ ανοιχτό σε νέες καινοτομίες και ιδιαίτερες προτάσεις. Τα χρόνια της κρίσης το κοινό «κατέβαινε στο θέατρο», όπως κατέβαινε σε μια πορεία έτοιμο για όλα και η σχέση αυτή μπορώ να πω ότι με καθόρισε απόλυτα ως καλλιτέχνη. Θέλω πολύ να παρατείνω αυτή τη σχέση με το κοινό να μην έρχεται στις παραστάσεις μου ξέροντας τι θα δει. Οι δύο παραστάσεις που αναφέρετε είναι μέρος ενός τριπτύχου. Πρόκειται για μουσικές παραστάσεις (σε σύνθεση Τηλέμαχου Μούσα) με έντονο το στοιχείο του real time video (Παντελής Μάκκας). Στο «Σπήλαιο», το πλατωνικό «Σπήλαιο» συνομιλεί με τα fake news ενώ στο «REVOLT ATHENΣ» μιλάμε με αφορμή την εμπειρία της κρίσης. Ήταν πολύ απρόσμενο το ότι και τα δύο έργα βραβεύτηκαν πρόσφατα. Το «Σπήλαιο» με το διεθνές βραβείο MTNOW competition award και το REVOLT ATHENΣ με το First Prize Award BE Festival, UK και με Ειδική Μνεία στο PUF Festival. Τα δύο αυτά έργα θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά μαζί φέτος τον Οκτώβριο στο κοινό της Θεσσαλονίκης (Μέγαρο Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο των «Δημητρίων») ενώ το «Σπήλαιο» θα παιχτεί στα «Αισχύλεια».
-Θα επιθυμούσατε περισσότερη καταξίωση στη χώρα σας;
Είμαι ίσως η μόνη Ελληνίδα της γενιάς μου που παρουσιάζω με την ομάδα μου την ODC Ensemble δουλειά στο εξωτερικό χωρίς να μας προωθεί κάποιο ίδρυμα, όπως η Στέγη. Αυτός ο δρόμος είναι στρωμένος με δυσκολίες και έπρεπε πολλές φορές να επανεφεύρω τον εαυτό μου. Όχι, δεν θα επιθυμούσα περισσότερη καταξίωση. Σημασία έχει να μπορεί ένας καλλιτέχνης σήμερα να βρίσκει τον τρόπο να εξελίσσεται και να προκαλεί τον εαυτό του και το κοινό του.
-Κλείνοντας, μοιραστείτε μαζί μας μια φράση ως κοινωνικοπολιτικό σχόλιο από τα έργα σας.
«Τι είναι δίκαιο, τι άδικο; Ξέρουμε όλοι μας τι είναι δίκαιο και τι άδικο; Αν οι νόμοι αλλάζουνε ανάλογα με το ποιος κυβερνά, τη μια μέρα κάτι είναι δίκαιο και την επόμενη το ίδιο είναι ποινικά διώξιμο, σωστά; Πώς το βιώνετε εσείς αυτό; Μπορεί να αλλάξει;» (Απόσπασμα από το «The kindly ones».)
