Γιώτα Κωνσταντινίδου
Η τελευταία φορά που συναντηθήκαμε ήταν πριν περίπου τέσσερα χρόνια λίγο πριν την πρεμιέρα της παράστασης «Μόνος με τον Άμλετ» στη Θεσσαλονίκη. Αυτό που διακρίνεις από την πρώτη στιγμή στον Αιμίλιο Χειλάκη πέρα από την απελπιστικά γνώριμη φωνή του «α, το παθαίνετε και εσείς αυτό με τη φωνή μου», θα πει για να σπάσει τον πάγο, είναι το ασίγαστο πάθος για εμβάθυνση και προβληματισμό με ό, τι καταπιάνεται. Ένθερμος υποστηρικτής της ποιητικής μετάφρασης του Γιώργου Μπλάνα, πιστός στις μακροχρόνιες συνεργασίες (Μανώλης Δούνιας, Αθηνά Μαξίμου) δεν αποκλείει εκλεκτικές συγγένειες, όπως στην περίπτωση του Μιχάλη Σαράντη αλλά και του Σταμάτη Κραουνάκη που υπογράφει για δεύτερη φορά τη μουσική της παράστασης. Ο Αιμίλιος Χειλάκης συν-σκηνοθετεί και πρωταγωνιστεί στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, μια παράσταση που επαναφέρει στο προσκήνιο την αντιμαχόμενη σχέση της πόλης με τον πολίτη, αφήνοντας ελεύθερο το θεατή να περιπλανηθεί στα διαχρονικά ερωτήματα που θέτει το αρχαίο δράμα.
– Η νέα μετάφραση είναι του ποιητή Γιώργου Μπλάνα. Ποια είναι τα νεωτερικά στοιχεία;
Δεν είναι με στόχο νεωτερικά στοιχεία αλλά με τρόπο. Νεωτερικό μπορούμε να ονομάσουμε την άποψη που μπορεί να έχει ένας ποιητής του σήμερα για την πολιτεία μας. Το σπουδαία έργα όπως το αρχαίο αττικό δράμα γράφτηκαν από τους ποιητές για να μιλήσουν για την πολιτεία τους στην πολιτεία τους. Η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα πέραν της υψηλής ποιητικής τέχνης που διαθέτει, έχει να κάνει με το ότι αναδεικνύει ποια είναι η θέση του πολίτη μέσα στην πόλη του. Ποια είναι η θέση της υποχρέωσης και του δικαιώματος του εξουσιαστή και του εξουσιαζόμενου. Το σύνηθες που ξέρουμε για την «Αντιγόνη» είναι η μάχη του δίκαιου των ανθρώπων με το δίκαιο των θεών.
-Η σκηνοθεσία φέρει μια υποκειμενική οπτική των πραγμάτων. Πώς επιτυγχάνεται το μοίρασμα αυτής της οπτικής μιας και στην παράσταση αυτή συν-σκηνοθετείτε με το Μανώλη Δούνια;
Η σκηνοθεσία είναι αισθητική. Ένας μεγάλος σκηνοθέτης του καιρού μας και φίλος μου είπε ότι σκηνοθεσία το 70% είναι διανομή. Η διανομή τόσο ρόλων και συντελεστών. Αυτό που έχουμε εμείς πέραν του Μιχάλη Σαράντη που είναι ο τρίτος υποκριτής και όταν λέω «εμείς» αναφέρομαι στην τριάδα που συνεργαζόμαστε τα τελευταία χρόνια, ο Μανώλης Δούνιας, η Αθηνά Μαξίμου και εγώ, είναι συντελεστές που μας ανοίγουν καινούργιους δρόμους επάνω σε μια ιδέα. Αυτό δημιουργεί και ανάγκη να γίνει μια παράσταση γιατί σου ορίζει η αισθητική τι θες να πεις. Ξέρετε, η αισθητική δεν είναι μόνο τα ρούχα αλλά η άποψή σου για την πολιτεία και για τον συμπολίτη σου, το συνάνθρωπό σου. Αυτό που εμείς φέρουμε πολύ βαθειά είναι πώς θα πούμε μια ιστορία, όχι να δείξουμε πώς σκηνοθετήσαμε, πώς παίξαμε, πώς φτιάξαμε το κουστούμι, πώς γράψαμε τη μουσική. Η ιστορία μας, η πασίγνωστη ιστορία της «Αντιγόνης» λέγεται, φτάνει το αποτέλεσμά της στο κοινό γιατί οι συντελεστές της έχουν κοινό στόχο και εκεί έγκειται η αισθητική, το να ειπωθεί η ιστορία και όχι να αναδείξουν τους εαυτούς τους. Μπορώ να σου πω ότι σου έχω απαντήσει σε κάτι που κι εμένα με βασανίζει και πολλές φορές με τα λόγια δυσκολεύομαι να το εξηγήσω αλλά με πράξεις μπορώ να είμαι δυναμικά παρών.
-Μιλήσατε για τη σταθερή τριάδα με την οποία συνεργάζεστε τα τελευταία χρόνια. Οι οικείες συνεργασίες, τι προσδίδουν και τι ίσως αφαιρούν;
Όταν παραγνωρίζεσαι με κάποιον, κάποια στιγμή χαλαρώνεις. Σίγουρα μας ορίζουν ένα αναγνωρίσιμο κοινό τρόπο. Όταν λέμε με τον Μανώλη Δούνια κάτι στον Γιώργο Μπλάνα για το κείμενο, εκείνος καταλαβαίνει αμέσως αυτό που ακριβώς θέλουμε. Όπως το ίδιο συμβαίνει και με το Σταμάτη Κραουνάκη που είναι η δεύτερη φορά που συνεργαζόμαστε και γράφει μουσική για την παράστασή μας. Έχουμε την τύχη, όμως, και με τους εκλεκτικούς συγγενείς μας, όπως το Μιχάλη Σαράντη που πρώτη φορά δουλεύει μαζί μας να μην επαναπαυόμαστε και ακόμα και τη στιγμή που κάνουμε πράγματα που τα θεωρούμε πιο ασφαλή και πιο εύκολα να έχουμε κάποιον δίπλα μας που να μας θυμίζει να μη βρίσκουμε έναν εύκολο κώδικα αλλά να ψάχνουμε κάτι που ίσως ανοίξει νέους δρόμους. Αυτό, ούτως ή άλλως, το κάνουμε διαρκώς με την Αθηνά Μαξίμου, βάζοντας ο ένας στον άλλο δυσκολίες και έτσι το έχουμε περάσει και στους συνεργάτες μας. Άρα, προσπαθούμε να μην επαναπαυόμαστε παρά τα πολλά χρόνια συνεργασίας με κάποιους ανθρώπους.
-Τρεις υποκριτές εναλλάσσουν προσωπεία. Ο Αιμίλιος Χειλάκης γίνεται Κρέοντας και Ευρυδίκη, η Αθηνά Μαξίμου, Αντιγόνη και Τειρεσίας και ο Μιχάλης Σαράντης, Αίμονας, Σκοπός και Ισμήνη. Μπορούμε να κάνουμε λόγο για δίπολα;
Είναι δύο οι πόλοι του έργου. Ο Κρέων και η απόφαση που πήρε να μην θάψει τον αδερφό της Αντιγόνης, Πολυνείκη και όλοι οι υπόλοιποι ρόλοι, η Αντιγόνη, η Ισμήνη, ο Σκοπός, ο Τειρεσίας, ο Αίμονας και η Ευρυδίκη που ζητούν να ανατραπεί αυτή η παράλογη απόφαση. Σ’ αυτό το δίπολο, όταν παίζω τον Κρέοντα και έχω μια βασική θέση και μετά υποδύομαι την Ευρυδίκη που δεν μπορεί να πιστέψει ότι αυτό έχει προκληθεί από τον άντρα της, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Η Αθηνά Μαξίμου, από την άλλη έχει κάτι ακόμα πιο δύσκολο, παίζει την Αντιγόνη που ζητάει να θαφτεί ο αδερφός της και στη συνέχεια τον Τειρεσία ο οποίος υπενθυμίζει ότι το να μη θαφτεί κάποιος αποτελεί ακραία ύβρις. Σε όποιο δίπολο και αν βρίσκεται κανείς, συναντά πολλές εκφάνσεις. Τη ζηλεύω πολύ την Αθηνά που υποδύεται δύο ρόλους που ανήκουν στο ίδιο πεδίο αλλά εκφράζονται με πολύ διαφορετικό τρόπο.
-Οι πολίτες φοβούνται, ψιθυρίζουν. Όταν επικρατεί ο φόβος, τι έρχεται στην επιφάνεια;
Η ανάγκη για δημοκρατία. Είναι αυτό που υπενθύμιζε ο Σοφοκλής στους Αθηναίους της εποχής του. Το αρχαίο δράμα ήταν ένα εργαλείο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο βασιλιάς και η πριγκιποπούλα, εν προκειμένω, ο Κρέων και η Αντιγόνη συνομιλούν και αντιμάχονται μπροστά στους πολίτες. Δεν είναι ένα κλειστό περιβάλλον, όπως αυτό που συναντούμε στις τραγωδίες του Σαίξπηρ ή του Ρακίνα. Υπάρχει ο Χορός, δηλαδή ο πολίτης που είναι πάντα παρών. Με έναν τρόπο αυτό που ο Αίμονας λέει στον πατέρα του ότι ο κόσμος φοβάται και συνομιλεί κρυφά είναι κάτι που λέγεται ενώπιον των πολιτών της Θήβας. Τέτοιες σκέψεις και ερωτηματικά μας γεννούν την ανάγκη ότι δεν πρέπει ποτέ να καταλυθεί κάτι το οποίο έχει κερδηθεί όχι μόνο με αγώνες αλλά και με πνευματικούς αγώνες. Ένας από αυτούς είναι η υπενθύμιση της Αντιγόνης στον καιρό μας.
-Ο μύθος βρίσκεται σε πλήρη διάλογο με τη σύγχρονη πραγματικότητα;
Το αρχαίο δράμα μελετά τη σχέση του πολίτη με την πολιτεία του. Η πολιτεία μας είναι τα θρησκευτικά και πολιτικά μας πιστεύω, το τι κάνουμε ο ένας άνθρωπος προς τον άλλο άνθρωπο. Να θυμηθούμε κάτι το οποίο ξεχνάμε πολλές φορές, η «Αντιγόνη» σαν μύθος δεν είναι σύγχρονος της εποχής του Σοφοκλή, αλλά εντάσσεται στην εποχή του Χαλκού, περίπου 800-1000 χρόνια πριν την αθηναϊκή δημοκρατία. Άρα ο Σοφοκλής πήρε ένα μύθο χιλιετή και μίλησε στους πολίτες του μέσα από αυτόν για την ανάγκη των πραγμάτων της πολιτείας του. Κάποιοι από τους μελετητές του υπενθυμίζουν ότι όταν ο Θεμιστοκλής, ο ήρωας του Μαραθώνα, που είχε εξοστρακιστεί από την Αθήνα και είχε κρυφτεί στην αυλή του Πέρση βασιλιά, πέθανε, ο Πέρσης βασιλιάς επέστρεψε το νεκρό του σώμα ή τα απομεινάρια του, δεν γνωρίζουμε επακριβώς για να θαφτεί στην πατρίδα του. Οι πολίτες της Αθήνας δεν δεχόντουσαν να θάψουν το σώμα του Θεμιστοκλή του ήρωα της αττικής γης γιατί τον θεωρούσαν προδότη. Μέσα σ’ αυτό το πρόβλημα που υπήρχε στην Αθήνα εκείνον τον καιρό, βγαίνει ο μεγάλος ποιητής και λέει «θα σας πω μια ιστορία» και γράφει την «Αντιγόνη». Στο μύθο της «Αντιγόνης», η πρωταγωνίστρια παντρεύεται το Θησέα και στο τέλος και ευημερούν. Ο Σοφοκλής μαζί με τον Ευριπίδη έγραψαν ότι η Αντιγόνη πεθαίνει κάποια στιγμή για κάτι. Άρα, τι κάνουμε; Παίρνουμε κάποιες ιστορίες και εμείς και υπενθυμίζουμε τα κακώς κείμενα ή τις λάθος πληροφορίες που δίνουν ο ένας πολίτης στον άλλο για την πολιτεία μας.
-Τα τελευταία χρόνια η σπουδή σας στο αρχαίο δράμα είναι συστηματική. Τι απαιτεί;
Πίστη. Και όπου πίστη βάζουμε ότι είμαστε υπόχρεοι σε κάτι το οποίο είναι μεγαλύτερο από εμάς. Θέλει πίστη για να ξέρεις ότι αυτό το οποίο λέγεται εκεί μέσα είναι κάτι που όσες φορές και να ακουστεί πάντα θα έχει λόγο να ακούγεται. Η πίστη προϋποθέτει βέβαια και παίδεμα, εκπαίδευση, γνώμη και γνώση. Νομίζω πως όλα αυτά και στην ηλικία που είμαστε και στα χρόνια που κουβαλάμε στην πλάτη μας σαν ηθοποιοί έχουμε αρχίσει να τα διαθέτουμε και έτσι πήραμε το θάρρος να ασχοληθούμε μ’ αυτό που λέγεται αρχαίο δράμα.
-Ποια είναι η σχέση σας με την κριτική;
Η κριτική είναι το ένα χιλιοστό των γνωμών των ανθρώπων που έχουν δει μια παράσταση. Όταν θα γραφτούν 60 κριτικές από τους 60.000 ανθρώπους που θα παρακολουθήσουν μια παράσταση, θα αποτελούν απλά το ένα χιλιοστό. Δέχομαι και καταλαβαίνω τη δύναμη της κριτικής να απευθύνεται στο πολύ κοινό γιατί οι 60.000 θεατές δεν έχουν τη δυνατότητα να εκφραστούν δημόσια, αλλά για μένα δεν είναι τίποτα παραπέρα ότι κάποιος είδε μια παράσταση και κάτι σκέφτηκε γι’ αυτήν. Από την άλλη, μια κριτική μπορεί να φέρει πολύ κόσμο ή να τον διώξει. Εδώ άπτεται στο πολιτικό δίκαιο, κατά πόσο είναι σωστό να διαφημίζεις, να υπερδιαφημίζεις ή ακόμα και να δυσφημίζεις ένα προϊόν.
-Η εμπεριστατωμένη, όμως, κριτική δεν σας εξελίσσει;
Χθες συζητούσαμε μαζί με τον αγαπημένο μας φίλο το Μιχάλη Μαρμαρινό και ακούσαμε τη γνώμη του για την παράσταση. Αυτό θεωρώ εγώ εμπεριστατωμένη κριτική. Εμπεριστατωμένη είναι η κριτική στην οποία εσύ θέτεις, πιστεύεις και μπορείς να εμπιστευτείς τον άνθρωπο που την εκφέρει και για ποιο λόγο ασκεί την κριτική αυτή. Αναμφισβήτητα υπάρχουν γνώστες του αντικειμένου τους αλλά πολλές φορές υποπίπτουν σε ένα βασικό λάθος. Κρίνουν μια παράσταση σε σχέση με το πώς θα ήθελαν οι ίδιοι να τη δουν. Μια παράσταση οφείλει να κριθεί στο τελικό της αποτέλεσμα επάνω στα δικά της στοιχεία. Σίγουρα μια παράσταση στο αποτέλεσμα της θα ενέχει το λάθος. Δεν μπορείς να κάνεις την τέλεια παράσταση. Στόχος σου είναι κάθε φορά να βελτιώνεσαι. Το να επισημανθούν τα λάθη μέσα από μια κριτική είναι κάτι καλό αλλά αυτό που έχει σημασία είναι πώς επισημαίνονται και πώς μπαίνει στη διαδικασία ο άλλος να τα επισημάνει.
-Οι άνθρωποι εισρέουν στα αρχαία θέατρα το καλοκαίρι για να δουν τέτοιες παραστάσεις. Τι τους παρακινεί;
Νομίζω ότι είναι πια στην κουλτούρα μας το καλοκαίρι να συνδυάζεται πάντα με το λόγο των αρχαίων μας ποιητών. Πραγματικά έχουμε ανησυχίες σε σχέση μ’ αυτά ή έστω επιθυμούμε να απολαύσουμε έναν ηθοποιό που θα υποδυθεί έναν ρόλο που τον έχουμε ξαναδεί. Τα τελευταία, όμως, χρόνια έχω την πεποίθηση πως ενδόμυχα οι άνθρωποι οι οποίοι έρχονται να παρακολουθήσουν αρχαίο δράμα, έρχονται γιατί αναζητούν πώς θα εκφραστεί η βαθύτερη ερώτηση που έχουν μέσα τους και δεν μπορούν να την εκφράσουν οι ίδιοι. Εκεί βρίσκεται η χαρά του να τελειώνει μια παράσταση και να έχεις αφεθεί στα ερωτήματά του Σοφοκλή ή του Ευριπίδη. Δεν θα σου απαντήσουν ποτέ ο Ευριπίδης ή ο Σοφοκλής και κανονικά δεν πρέπει να σου απαντήσει και κανένα σκυλάκι που κάνει την παράσταση. Το να αφεθούμε σ’ αυτά τα ερωτήματα είναι ό,τι πιο μεγάλο μπορεί να μας συμβεί. Γι’ αυτό έρχεται ο κόσμος.
Σημαντικό, λοιπόν, κρίνεται, το τι αποκομίζουν. Ακριβώς. Το δικό μας πιστεύω είναι «Γεια σας, σας φωτίζουμε τις ερωτήσεις του Σοφοκλή προς την Πολιτεία του». Δεν σας απαντούμε σ’ αυτές, θα ήταν χυδαίο, να έχεις ένα βήμα και να κουνάς το δάχτυλο στον κόσμο. Το να απαντάς στην τέχνη είναι για μένα κακή κουλτούρα.
-Θα ήθελα να μου μεταφέρετε μια αγαπημένη σας φράση του κειμένου.
Είναι τόσες πολλές και αυτό οφείλεται στη μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα. Αγαπημένη μου πολύ είναι όχι γι’ αυτό που λέει αλλά για το πώς μεταφράστηκε από το Γιώργο. Υπάρχει μια φράση που λέει στα αρχαία ο Σοφοκλής «πολλὰ τὰ δεινὰ κοὐδὲν ἀνθρώπου δεινότερον πέλει», είναι πολλά τα άσχημα αλλά δεν υπάρχει τίποτα ασχημότερο από τον άνθρωπο, θα μπορούσε να είναι μια μετάφραση. Ο υπέροχος Γιώργος Μπλάνας έχει μεταφράσει, «γκρεμός ο κόσμος και ο άνθρωπος ένας γκρεμός στη άκρη του γκρεμού». Μια μετάφραση που δεν αφήνεις έναν ποιητή να σου μιλήσει αλλιώς.
