Μικροπράγματα
Συνέντευξη στον Γιώργο Ψωμιάδη
Όταν τα παιδιά τα πιάνουν στα χέρια τους και κοιτάνε τα πολύχρωμα εξώφυλλα με τις φανταστικές φιγούρες, όταν ανοίγουν τις πρώτες σελίδες χαζεύοντας τις μορφές ενός κόσμου πλασμένου για αυτούς και μόνο, όταν διαβάζουν με τον δείκτη του χεριού τους να οδηγεί τις λέξεις ή άλλοτε πλάθουν εικόνες από τα λόγια εκείνων που αγαπάνε, την ίδια στιγμή ανοίγουν ένα παράθυρο στον κόσμο τους. Ο κόσμος των παιδιών θέλει τροφή. Και υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι, κρυμμένοι πίσω από πλαστικές σελίδες και πίσω από το άρωμα βιβλίων που την πλάθουν με λέξεις. Πριν την προσφέρουν μέσα από τις ιστορίες τους. Οι παραμυθάδες.
Ο Αντώνης Παπαθεοδούλου είναι ένας παραμυθάς. Ένας ταπεινός και λαμπρός ήρωας. Θα μπορούσε να είναι κι ένας από αυτούς που πλάθει, ένας Ράφτης που εδώ και χρόνια υφαίνει με μαεστρία τη φαντασία των παιδιών. Όταν τον γνώρισα στην πρεμιέρα της θεατρικής μεταφοράς ενός από τα πιο γνωστά έργα του, του «Ραφτάκου των Λέξεων», εξέπεμπε ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστκό. Απλότητα. Έχει διακριθεί με πάρα πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων και το Κρατικό Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου, έχει διαμορφώσει μια κουλτούρα όσον αφορά το παιδικό παραμύθι, κι όμως τα λόγια του είναι όπως ακριβώς και οι ήρωες του. Ανθρώπινα.
-Ο Ρόαλντ Νταλ είχε πει «Είναι πιο δύσκολο να γράφεις για παιδιά, γιατί πιο δύσκολα κρατάς την προσοχή τους». Πόσο απαιτητική είναι αυτή η συγγραφή παιδικών βιβλίων σε σχέση με τον αναγνώστη;
Ναι ισχύει αυτό. Είναι ένα κοινό πολύ αυθεντικό και ειλικρινές. Ή το παίρνεις μαζί σου στο «ταξίδι» στ’ αλήθεια ή το ‘χασες. Καμία σύμβαση δεν μπορεί να αναγκάσει ένα παιδί να χειροκροτήσει όταν δεν του άρεσε αυτό που παρακολούθησε ή να τελειώσει ένα βιβλίο που δεν απολαμβάνει. Είναι ένα απαιτητικό κοινό του οποίου οι δυνατότητες και οι απαιτήσεις συχνά παραγνωρίζονται και υποεκτιμούνται. Και πέρα από το αισθητικό, καλλιτεχνικό κομμάτι, είναι και ένα κοινό που λόγω ηλικίας, το εύπλαστο της προσωπικότητάς του απαιτεί να αναλάβεις και την τεράστια ευθύνη του τι ακριβώς του λες και πώς. Είναι ένα πολύ δύσκολο είδος αν θες να το υπηρετήσεις σωστά.
-Πιστεύεις ότι τα παιδικά βιβλία μπορούν να περάσουν μηνύματα για αξίες που αφορούν τον κόσμο μας; Μπορούν οι χαρακτήρες να γίνουν το πάτημα για να διαμορφώσουν τα παιδιά μέσα από κάτι ευχάριστο όπως η ανάγνωση, αντιλήψεις για τους ανθρώπους και την ανθρωπιά;
Ναι! Ακριβώς αυτό. Πιστεύω πως τα βιβλία για παιδιά μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο μας προς το καλύτερο, ριζικά, αναίμακτα, τελεσίδικα και χωρίς να το πάρουν μυρωδιά όλοι αυτοί που δεν θέλουν ή δεν αντέχουν να αλλάξει. Και μου αρέσει να βλέπω τους δημιουργούς του παιδικού βιβλίου, συγγραφείς και εικονογράφους, σαν μέλη μιας παγκόσμιας «συνωμοσίας» με αυτό το σκοπό. Γράφει ο Henri Michauxστο Ecuador: «η Γη δεν είναι στρογγυλή, όχι ακόμη, πρέπει να την κάνουμε στρογγυλή». Αυτό πιστεύω ότι κάνουν –αργά αλλά σταθερά- τα βιβλία για παιδιά και τα μηνύματά τους, τη στρογγυλεύουν, την κάνουν πιο ανθρώπινη, πιο δίκαιη, πιο ανεκτική. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι δημιουργοί σε όλο τον κόσμο μεταμορφώνουμε σε βιβλία τις ίδιες ανησυχίες και τις ίδιες απόψεις για τα πράγματα, χωρίς να είμαστε συνεννοημένοι. Μπορεί να παραείναι αισιόδοξη η παρατήρηση αλλά αν προσέξεις, σε αυτά που λέμε μεταξύ μας για το σήμερα οι μεγάλοι, πολύ συχνά διαφωνούμε, αλλά σε αυτά που λέμε στα παιδιά μας για το αύριο φαίνεται να συμφωνούμε όλο και περισσότερο. Ίσως αυτή η διαφορά να είναι ο μηχανισμός που καλυτερεύει τον κόσμο.
-Εδώ και περίπου είκοσι χρόνια τα έργα σου έχουν διακριθεί με πάρα πολλά βραβεία τόσο στην Ελλάδα όσο και σε διεθνές επίπεδο. Πώς αισθάνεσαι για αυτό αλλά και για την αγάπη των παιδιών;
Η μεγαλύτερη ικανοποίηση είναι αυτό που λέγαμε πριν. Ότι φεύγοντας από αυτόν τον κόσμο θα ξέρεις ότι έκανες ό,τι μπόρεσες για να τον αφήσεις ελάχιστα καλύτερο. Ή έστω ότι στον χώρο που σου αναλογούσε, έσπειρες όσο γέλιο και χαρά μπόρεσες για το μέλλον και έστησες και μερικές παγίδες να πατάνε και να πέφτουν μέσα τα στραβά που θα ΄ρθουν. Αν και το μεγαλύτερο συναίσθημα που μου προκαλεί η αγάπη και η αποδοχή των μικρών αναγνωστών είναι η ευθύνη. Το άγχος. Όταν έρχονται και μου λένε γονείς «το βιβλίο σας είναι το αγαπημένο του γιου μας, το διαβάζουμε κάθε βράδυ τρεις φορές», με πιάνει πανικός. Γυρίζω στα κείμενα και ξανακοιτάζω κάθε κόμμα, κάθε τελεία, κάθε διαφορετική εκδοχή. Θυμάμαι τα πράγματα που διάβαζα εγώ μικρός και πόσο μου «κολλούσαν» και με διαμόρφωσαν σιγά σιγά και το μέγεθος αυτής της ευθύνης με συνθλίβει. Με γεμίζει απαιτήσεις για το επόμενο βιβλίο, κάνει τα κριτήρια που κρίνω τη δουλειά και τις ιδέες μου πολύ πιο αυστηρά.
Όταν περάσαμε στο θέμα του παραμυθιού του «Ο Ραφτάκος των Λέξεων», που αποδόθηκε από τη θεατρική ομάδα «Μικρός Βορράς», και που κάθε Κυριακή φέρνει το ένα sold out μετά το άλλο στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, ο ίδιος περιτριγυριζόταν από γονείς και παιδιά που έσπευσαν να απολαύσουν τον θαυμαστό ήρωα του στη σκηνή.
-Ο Ραφτάκος των Λέξεων είναι ένας ήρωας που ντύνει με λέξεις τους συνανθρώπους του, που τους ζεσταίνει όταν οι καιροί είναι δύσκολοι, και που μέσα σε αυτούς τους καιρούς λησμονείται πριν τελικά οι άνθρωποι αναγνωρίσουν όσα έκανε για αυτούς. Τι πιστεύεις ότι μπορεί να διδάξει ο Ραφτάκος στα παιδιά;
Τη δύναμη που έχουν οι λέξεις. Την έγνοια να μην ξεχνάμε όσους ανιδιοτελώς μας ευεργέτησαν. Την αξία και τη δύναμη που έχουν οι σχέσεις. Το πόσα μπορούμε μαζί, αν έρθουμε πολύ κοντά, αν ενώσουμε κρεβάτια, μαξιλάρια και κρανία και θρανία που λένε και οι Κόρε. Υδρο. Αλλά νομίζω με περισσότερη σαφήνεια όσα θέλουμε να πούμε τα λένε οι στίχοι που αλλάξαμε για το φινάλε του θεατρικού:
Σ’ αυτόν τον κόσμο τον καλό / με λέξεις που δροσίζουν / γίνε φίλε μου, γίνε φίλε μου / ο φίλος, ο φίλος που όλοι θέλουν
Σ’ αυτόν τον κόσμο τον καλό / με λέξεις που ζεσταίνουν / πλέξε φίλε μου πλέξε φίλε μου / τον ένα, τον ένα με τον άλλο
Αυτού του κόσμου τις πληγές / με λέξεις της αγάπης / ράψε φίλε μου, ράψε φίλε μου / για πάντα, για πάντα αυτές να κλείσουν
Αυτός ο κόσμος ο καλός / καλύτερος θα γίνει… αλλά… / ράβε ξήλωνε ράβε ξήλωνε / δουλειά, δουλειά, θέλει δουλειά ακόμη!
-Το παραμύθι σου μεταφέρθηκε στο «σανίδι» του Λαογραφικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με τη Θεατρική Ομάδα Μικρός Βορράς. Πώς αισθάνεσαι για αυτή τη συνεργασία;
Αισθάνομαι τυχερός που «έμπλεξα» με τον Μικρό Βορρά. Γιατί έχει όλα τα καλά –μόνο τα καλά- μιας μικρής ερασιτεχνικής παρέας και όλα τα καλά –μόνο τα καλά- ενός μεγάλου επαγγελματικού θιάσου. Όταν χρειάστηκε να γεννήσουν κάτι όμορφο και αληθινό, αυτοσχεδιάζοντας, επινοώντας, περνώντας καλά ήταν μια παρέα. Όταν αυτό αποφάσισαν να το ανεβάσουν σε σκηνές, θέατρα, πλατείες, σχολεία και όπου υπάρχουν παιδιά το έκαναν με τον πιο επαγγελματικά οργανωμένο και φροντισμένο τρόπο, με αξιώσεις και απαιτήσεις. Αισθάνομαι πραγματικά τυχερός που ο Τάσος Ράτζος και η ομάδα-παρέα του είδε κάτι στον Ραφτάκο και ξεκίνησε όλο αυτό το ταξίδι. Ένα ταξίδι που οφείλω στη Μαρία Αγγελίδου που δημιούργησε τις Μικρές Καληνύχτες στο Μεταίχμιο και οχτώ χρόνια πριν, μου παρήγγειλε: «Αντώνη θέλω μια ιστορία να αρχίζει με ‘μια φορά κι έναν καιρό’, να τελειώνει με ‘ζήσαν αυτοί καλά’ να έχει έναν ήρωα που υπάρχει και σε παλιό παραμύθι αλλά να μιλά για κάτι σύγχρονο». Έτσι γεννήθηκε αυτός ο πολύ τυχεράκιας ράφτης.
-Πόσο εύκολο είναι για ένα συγγραφέα το να διαμορφώσει κατάλληλα ή να συμβάλει με τη γνώμη του μερικές φορές στη μεταφορά ενός έργου του σε θεατρικό, όσον αφορά το περιεχόμενο; Σε αυτή την περίπτωση πως λειτούργησε αυτό σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη και εμπνευστή του Μικρού Βορρά, Τάσο Ράτζο;
Τώρα αλήθεια, όταν έχεις γράψει ένα έργο, το θεωρείς τόσο δικό σου που κάτι μέσα σου σε σπρώχνει να έχεις άποψη για όλα, να κάνεις το σκηνοθέτη, τον διασκευαστή, τον μουσικό, τον χορογράφο του ίδιου σου του έργου. Όμως αν θες πραγματικά να βγει κάτι καλό πρέπει να το ελέγξεις αυτό. Να το αφήσεις τελείως στην άκρη. Να εμπιστευθείς, να σεβαστείς να ακούς την πείρα και την οπτική αυτών που είναι πραγματικά η δουλειά τους το θέατρο. Εγώ εμπιστεύτηκα τον Ραφτάκο στον Τάσο και τους «ειδικούς» του Μικρού Βορρά και μόνο υπέροχες εκπλήξεις βγήκαν από αυτό. Βέβαια σ’ αυτή τη διαδικασία εμείς οι συγγραφείς εικονογραφημένων βιβλίων είμαστε ήδη «εκπαιδευμένοι» από τους εικονογράφους. Γιατί όταν γράφεις ένα κείμενο αναπόφευκτα φαντάζεσαι μια εικόνα. Έπειτα βλέπεις τι έφτιαξε ο εικονογράφος. Και τις περισσότερες φορές δεν έχει απολύτως καμία σχέση με αυτό που φαντάστηκες αλλά είναι και τόσο αριστούργημα που όλες οι υπόλοιπες εικόνες που είχες για το κείμενό σου διαλύονται στη στιγμή. Έχω να προσθέσω όμως ότι αυτός ο σεβασμός, με τον Μικρό Βορρά ήταν αμοιβαίος. Γιατί και ο Τάσος με έβαλε από την αρχή ισότιμα σε αυτή τη δημιουργική παρέα για να συνδημιουργούμε πράγματα και τον ευχαριστώ πολύ για την εμπιστοσύνη.
Ο εμπνευστής του Μικρού Βορρά και σκηνοθέτης της παράστασης, Τάσος Ράτζος είναι ο άνθρωπος που σε συνεργασία με τον συγγραφέα, κατάφερε να αποδώσει με τον καλύτερο τρόπο τον μαγικό ήρωα του παραμυθιού. Ο ίδιος με τον Μικρό Βορρά, μια δραστήρια ομάδα της Θεσσαλονίκης που εδώ και χρόνια πρωτοστατεί στο παιδικό και όχι μόνο θέατρο, έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια «οικογένεια» που επισκέπτεται ασταμάτητα σχολεία, οργανώνει παραστάσεις με κοινωνικό χαρακτήρα, και γεμίζει σταθερά τα θέατρα της πόλης με παιδικά χαμόγελα.
Του ζητήσαμε να μας δώσει τη δική του οπτική για την παράσταση του Ραφτάκου και τη συνεργασία με τον συγγραφέα.
«Τον ραφτάκο των λέξεων τον διατρέχουν δύο παράλληλα κέντρα αυτό της φωτεινής δύναμης του λόγου, κι αυτό της μνήμης έναντι της λήθης. Αλλά όπως και κάθε εμπνευσμένο έργο αποκαλύπτει και φανερώνει κόσμους προσωπικούς, ιδιωτικούς θα έλεγα στον κάθε αναγνώστη. Ο Αντώνης είναι ένας εξαιρετικός συνεργάτης. Πολύ γρήγορος, ευφυής, ευθύς με χιούμορ αλλά και καθαρούς στόχους – απόλυτα προσανατολισμένους στο ίδιο μήκος κύματος με την κατεύθυνση που εδώ και 8 χρόνια έχει πάρει ο Μικρός Βορράς σε ότι αφορά το θέατρο για παιδιά. Θέλουμε να είμαστε χρήσιμοι ουσιαστικοί, να εμπνέουμε τα παιδιά και να τα προκαλούμε να φτιάξουν έναν κόσμο καλύτερο από αυτόν που βρήκαμε εμείς.Ένας υπέροχος άνθρωπος και ένα κείμενο μαγικό που μας καλούσε να το μεταμορφώσουμε από «παιδικό παραμύθι» σε «θεατρικό έργο για παιδιά». Έβλεπα μέσα από την πόλη του ραφτάκου να γεννιούνται ένας- ένας οι ήρωες της θεατρικής διασκευής και διασκέδαζα όταν πλησίαζαν τον μοναδικό τους ράφτη. Αυτοσχεδιάσαμε πολύ για να βρούμε την ισορροπία του μαγικού αρώματος που έβαλε ο συγγραφέας στις λέξεις του με τον γήινο λόγο των γεμάτων σάρκα και οστά ηρώων. Οι «διαβασμένοι» θεατές που ξέρουν το παραμύθι είναι οι καλύτεροι κριτές μας. Ναι, μας το λένε με ένα μεγάλο χαμόγελο, ο γάμος πέτυχε. Κι έχουμε έναν ολοζώντανο ραφτάκο που μας κοιτάζει πίσω από τα γυαλιά του με ευφορία και μια μικρή πονηριά έτοιμος να αρπάξει τις λέξεις που θα ξεφύγουν από το στόμα μας να μας περιμένει εκεί στο μουσείο. Σα να ήταν πάντα εκεί.»
Κλείνουμε με μια ερώτηση στον Αντώνη Παπθεοδούλου:
-Ποια είναι η συμβουλή σου στους επίδοξους συγγραφείς παιδικών βιβλίων που θέλουν να δώσουν στα παιδιά ακόμη περισσότερους ήρωες που θα εμπνεύσουν και να βάλουν μπόλικη φαντασία στη ζωή τους;
Αν θέλουν με μανία να πουν μια ιστορία σε όλα τα παιδιά του κόσμου, τότε να την πιστέψουν να τη γράψουν και να την εμπιστευθούν. Τους χρειαζόμαστε. (Αν πάλι θέλουν να γράψουν κάτι απλώς για να λέγονται συγγραφείς και βρήκαν το παιδικό βιβλίο ως εύκολη λύση τότε να μας αφήσουν ήσυχους). Επίσης να διαβάζουν πολύ. Να μένουν όσο πιο κοντά γίνεται στην επικαιρότητα των παιδιών, να την αφουγκράζονται όπως είναι, με τα δικά τους λόγια. Να μην ξεχνούν τη γλώσσα των παιδιών που δεν είναι άλλη από το παιχνίδι. Και να αφήνουν πάντα ανοιχτό το τέλος ακόμη και των πιο απαισιόδοξων ιστοριών. Τα παιδιά αναγνώστες δεν είναι στο τέλος, είναι στην αρχή του δικού τους βιβλίου και τα δικά μας οφείλουν να είναι δρόμοι ανοιχτοί για να γράψουν το δικό τους όπως θέλουν.
* Η παράσταση «Ο Ραφτάκος των Λέξεων παίζεται κάθε Κυριακή στις 12 και σε συγκεκριμένες απογευματινές παραστάσεις, στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
