Μικροπράγματα
Ο μέγας ζωγράφος και ανατόμος ανέλυσε και απεικόνισε τα εσωτερικά όργανα του ανθρώπινου σώματος πριν από πέντε αιώνες
Ο Leonardo da Vinci υπήρξε αρχιτέκτονας, βιολόγος, καλλιτέχνης, βοτανολόγος, φυσικός, γεωλόγος, μηχανικός, εφευρέτης, φιλόσοφος. Επιπλέον, επιδόθηκε και στην εις βάθος «εξερεύνηση» του ανθρώπινου σώματος, το οποίο θεωρούσε ως την τελειότερη από όλες τις μηχανές, που τόσο τον συνάρπαζαν.
Στον ανατόμο Leonardo, λοιπόν, αφιερώθηκε πρόσφατα ένα συνέδριο που διεξήχθη στο περίφημο Ospedale del Santo Spirito in Sassia (Ρώμη), το παλαιότερο νοσοκομείο του κόσμου, όπου μάλιστα διεξάγεται ένα σημαντικότατο έργο αναστήλωσης που περιλαμβάνει μισό τετραγωνικό χιλιόμετρο (!) τοιχογραφιών.
Κατά πάσα πιθανότητα, εκείνοι οι εύθραυστοι πλέον τοίχοι ήταν το σκηνικό στο οποίο ο Leonardo κατά το διάστημα 1508-1513 μελέτησε λεπτομερώς και απεικόνισε τα εσωτερικά όργανα του ανθρώπινου σώματος, και πάνω απ’ όλα την καρδιά και την κυκλοφορία του αίματος, μαντεύοντας ακόμη και τις σχετικές επιπτώσεις της γήρανσης και της αρτηριοσκλήρυνσης.
Ιδρυτής επιστημονικού κλάδου
Κατά τη διάρκεια αυτής της τελευταίας «Ρωμαϊκής παρένθεσης» στη ζωή του, εξηγεί ο Gaspare Baggieri, συντηρητής του Μουσείου Ιστορίας της Τέχνης για την Υγεία (Museo di Storia dell’Arte Sanitaria), ο Leonardo ολοκλήρωσε τις ανατομικές μελέτες του. Κατά το διάστημα 1480-1490 είχε μελετήσει στο Μιλάνο τους μύες και τα οστά. Στη Φλωρεντία, μεταξύ 1502 και 1507, ασχολήθηκε με τη μηχανική του σώματος. Πίστευε πως όλες οι φλέβες και οι αρτηρίες γεννιόντουσαν από την καρδιά επειδή, σαν να ξεφυτρώνουν από τη ρίζα ενός φυτού, οι πιο χοντρές βρίσκονται πιο κοντά στον καρδιακό μυ και εξαπλώνονται σε διακλαδώσεις ολοένα και πιο φίνες. Οι μελέτες του Leonardo στη βοτανική τον παραπλανούσαν και στην κατανόηση της κυκλοφορίας του αίματος, που την αντιλαμβανόταν ως αντίστοιχη με την κυκλοφορία της λέμφου στα φυτά.
Αν και ο Leonardo δεν είχε ευρεία επιρροή στη σχολή ανατομίας της Ρώμης, που τότε βρισκόταν υπό την κυριαρχία τού Bartolomeo Eustachio, είχε επιρροή σε εξειδικευμένο επίπεδο, στη μελέτη της φυσιολογίας της καρδιάς. Επιπλέον, μαζί με τον Φλαμανδό επιστήμονα Andrea Vesalio, ο Leonardo έθεσε τις βάσεις για τον καθορισμό του κλάδου της Ανατομίας αναδεικνύοντας τη μελέτη των συστημάτων του σώματος χωριστά: του καρδιαγγειακού συστήματος, του μυϊκού, του σκελετικού και ούτω καθεξής.
Ιταλία: η πατρίδα της σύγχρονης Ανατομίας
Στο κάτω-κάτω, η Ιταλία (όπου ιδρύθηκαν τα πρώτα πανεπιστήμια) είναι η χώρα στην οποία γεννήθηκε η «Notomia» και καθιερώθηκε ως νέος επιστημονικός κλάδος. Οι πρώτες δημόσιες νεκροτομές σε ανθρώπινα σώματα πραγματοποιήθηκαν τον 14ο αιώνα στην Μπολόνια, με τα νυστέρια του περίφημου Mondino de’ Liuzzi, και αργότερα στο Montpellier, στην Πάδοβα, στη Φλωρεντία και στο Παρίσι.
Ωστόσο, η ανατομή ενός ανθρώπινου σώματος ανέκαθεν εθεωρείτο κάτι βέβηλο: Από την εποχή του Αριστοτέλη αντιπροτεινόταν ως προτιμότερη η ανατομή νεκρών ζώων – συμβουλή που ακολούθησε αργότερα και ο Γαληνός, που τη διενεργούσε σε πιθήκους και χοίρους.
Ανατόμος και σχεδιαστής
Πολλοί ανατόμοι χρησιμοποιούσαν καλλιτέχνες για την απεικόνιση των οργάνων. Για τον Vesalio αυτό αποτελούσε συχνά πηγή συγκρούσεων και συζητήσεων. Όπως έγραφε σε κάποιες αυτοβιογραφικές σημειώσεις στα 32 του: «Δεν θα κρατήσω στην αίθουσα για εβδομάδες πτώματα από εκταφή ή από δημόσια εκτέλεση, και δεν θα ανεχτώ τον απαίσιο χαρακτήρα των γλυπτών και των ζωγράφων, που είναι για μένα πηγή μεγαλύτερης ταλαιπωρίας από τα νεκρά σώματα που αποτελούν το αντικείμενο των ανατομικών μου εγχειρημάτων».
Αντιθέτως ο Leonardo, καλλιτέχνης ο ίδιος και απόλυτος μαέστρος στο σχέδιο από του φυσικού, δεν είχε τέτοιο πρόβλημα. Υπήρξε ο ιδρυτής της αληθινής και ακριβούς ανατομικής απεικόνισης και έγινε ο πρώτος εκπρόσωπος της λεγόμενης immagine esplosa (όπου κάτι απεικονίζεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να διακρίνονται τα επιμέρους τμήματα που το συνθέτουν), απεικονιστικής-γραφιστικής μεθόδου που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα.
Ο Κώδικας Windsor
Τα περισσότερα φύλλα με τις ανατομικές σπουδές τού Leonardo βρίσκονται στον περίφημο Κώδικα Windsor, που φυλάσσεται στο κάστρο της βασιλικής οικογένειας της Αγγλίας. Τα πλέον αξιοθαύμαστα είναι εκείνα που ο καλλιτέχνης αφιέρωσε στα κυοφορούμενα έμβρυα και που στην εποχή τους δημιούργησαν τεράστια αίσθηση λόγω της ρεαλιστικότητάς τους. Σε ένα από αυτά, ο Leonardo προτάσσει μιαν ακριβέστατη τομή της ανθρώπινης μήτρας, με το έμβρυο συνδεδεμένο με τον ομφάλιο λώρο. Τα άλλα σκίτσα αναπαριστούν τη ροή του αίματος από τον πλακούντα της μητέρας στο μωρό. Ο Leonardo πάντοτε προσπαθούσε να κατανοήσει και να αναπαραστήσει το θαύμα της ανθρώπινης ζωής, από τη στιγμή της σύλληψής της μέχρι την πλήρη της ανάπτυξη πριν από τον τοκετό.
Πιο πριν, μπορούσε κανείς μόνο να φανταστεί πώς θα ήταν ένα μωρό σε εμβρυϊκό στάδιο. Σήμερα, έτσι όπως είμαστε βουτηγμένοι στον κόσμο των εικόνων, με τα ηλεκτρονικά μικροσκόπια και τα τηλεσκόπια να μας προσφέρουν φωτογραφίες και του πιο ελάχιστου μικρόκοσμου ακόμη κι από μακρινούς γαλαξίες, δύσκολα μπορούμε να αντιληφθούμε τον ρόλο που είχε κατά την Αναγέννηση η εικόνα που παρήγαγε ο καλλιτέχνης – ήταν η μόνη απεικόνιση που μπορούσε να υπάρξει.
Το τελευταίο αντίο στη Ρώμη και η μετάβαση στη Γαλλία
Η απαγόρευση των νεκροτομών του Leonardo από τον πάπα Λέοντα Ι΄ θεωρήθηκε από κάποιους ως ικανό κίνητρο για τη μετάβαση του καλλιτέχνη από τη Ρώμη στη Γαλλία.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Gianni Iacovelli, Πρόεδρο της Ακαδημίας Ιστορίας της Τέχνης για την Υγεία: «Στη Ρώμη ο Leonardo δεν ένιωθε ικανοποιημένος. Ο πάπας είχε συγκεντρώσει στην πρωτεύουσα της [Καθολικής] Χριστιανοσύνης τις μεγαλύτερες καλλιτεχνικές ιδιοφυΐες της εποχής του: τον Michelangelo Buonarroti, τον νεαρό Raffaello, τον Giuliano da Sangallo, με τους οποίους είχε δεσμούς συμπάθειας και καρδιακής φιλίας (π.χ. με τον Raffaello Sanzio), αλλά και διαφωνίες και συγκρούσεις (π.χ. με τον Buonarroti). Απουσίαζε από τη Ρώμη εκείνο το κλίμα της αλληλέγγυας και παραγωγικής δραστηριότητας που, αντιθέτως, είχε σφραγίσει τη διαμονή του στο Μιλάνο, στην Αυλή του Ludovico Sforza, όταν με τον Bramante και τον Luca Pacioli είχε συμβάλει στη δημιουργία μιας βαθιάς αλλαγής όχι μόνο στις τέχνες και τις επιστήμες, αλλά και στα ίδια τα πρότυπα της ζωής. Με τον θάνατο του Giuliano των Μεδίκων, αδελφού του πάπα, εκτός από την ηγεμονική αιγίδα τού έλειψε και ένα θεμελιώδες κίνητρο ενδιαφέροντος».
Στη Ρώμη επίσης σημειώθηκε και ένα δυσάρεστο επεισόδιο. Ο Giuliano των Μεδίκων, που είχε αναθέσει στον Leonardo να συνεχίσει ένα έργο για τη θέρμανση κινστερνών μέσω ηλιακών κατόπτρων, του είχε ορίσει δύο βοηθούς γερμανικής καταγωγής: κάποιον Giorgio, σιδηρουργό, και τον Giovanni degli Specchi (δηλ. Ιωάννη των Καθρεπτών), υαλουργό. Ο Leonardo τους θεωρούσε ανίκανους, ίσως και κατασκόπους, που του τους φόρτωσαν για να να δίνουν αναφορά για το παραμικρό εις βάρος του. Ίσως ήταν εκείνοι που έστειλαν ένα ανώνυμο γράμμα που κατηγορούσε τον Leonardo για μαγεία. Με λίγα λόγια, η ατμόσφαιρα είχε γίνει βαριά. Ο μεγαλοφυής καλλιτέχνης, που ήταν ήδη ηλικιωμένος, είχε ανάγκη από ηρεμία. ‘Ετσι, αποδέχτηκε την πρόσκληση του βασιλιά της Γαλλίας και εγκατέλειψε τη Ρώμη στα τέλη του φθινοπώρου του 1516, ή την επόμενη άνοιξη.
Τα τελευταία του χρόνια υπήρξαν τα πιο γαλήνια της ζωής του, στο κάστρο τού Clos Lucé στην Amboise, με την άνεση που του προσέφερε η σύνταξη των 5.000 σκούδων που του παραχώρησε ο βασιλιάς Φραγκίσκος ο Α΄. Εκεί άφησε την τελευταία του πνοή, στις 2 Μαΐου 1519. Τριάντα χρόνια πιο πριν είχε γράψει στην Πραγματεία του περί Ζωγραφικής: «Όπως μια μέρα που την διαθέσαμε σωστά μάς δίνει ευτυχισμένο ύπνο, έτσι και μια ζωή που τη χρησιμοποιήσαμε σωστά δίνει ευτυχισμένο θάνατο».
Πηγή: La Stampa
*ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
ΚΟΥΙΖ: Σου δείχνουμε άλλα 20 σπουδαία έργα τέχνης. Μπορείς να βρεις το δημιουργό;
