Άρης Δημοκίδης
Η σειρά πενηντάλεπτων αυτοτελών ντοκιμαντέρ που παίζεται εδώ και κάποιο καιρό στην ΕΡΤ2 κάθε Τρίτη (εγώ είδα τα επεισόδια που είχα χάσει στο webtv της ΕΡΤ), το «Μαγικό των Ανθρώπων», είναι πραγματικά κάτι το ξεχωριστό.
Σε μια ελληνική τηλεόραση που είναι γεμάτη θόρυβο, εντυπωσιασμό και σκάνδαλα, -πράγματα που μοιάζουν σχεδιασμένα για να μας αποτρέψουν απ’ το να σκεφτόμαστε την κοινή μας μοίρα- αυτό το πρόγραμμα κοιτάζει το θάνατο και την απώλεια κατάματα. Χωρίς μελοδραματισμούς, συναισθηματισμούς ή ωραιοποιήσεις, χωρίς όμως και να σε ψυχοπλακώνει.
Σε κάθε επεισόδιο ένας άνθρωπος αφηγείται μια μεγάλη απώλεια που βίωσε. Η Φωτεινή Τσαλίκογλου που συνομιλεί με αυτόν, ανοίγει και κλείνει το επεισόδιο, μιλώντας για την περίπτωση, εξηγώντας με λόγια επιστημονικά αλλά απόλυτα κατανοητά πώς κατορθώνει ο άνθρωπος να ξεπερνά ή έστω να διαχειρίζεται τον πόνο. Οι συγκλονιστικές ιστορίες που, χωρίς περιττές φιοριτούρες, ζωντανεύουν μέσα απ’ τα πρόσωπα αυτών που αφηγούνται -χάρη στην σκηνοθεσία της «κινηματογραφικής» Πέννυς Παναγιωτοπούλου, είναι ένα έναυσμα για να σκεφτούμε όχι μόνο τη θνητότητα αλλά κυρίως τη δύναμη της ζωής.
Στο τέλος, το «Μαγικό των Ανθρώπων» σε κάνει να νιώσεις μια (άλλοτε υπόγεια, άλλοτε πιο ξεκάθαρη) αισιοδοξία. Δρα σχεδόν ψυχοθεραπευτικά για τον θεατή, και δε νομίζω πως μπορούμε να το πούμε για καμία απ’ τις εκπομπές που παίζονται τώρα στις οθόνες μας.
Μίλησα με τις κυρίες Παναγιωτοπούλου και Τσαλίκογλου για την εκπομπή, την απώλεια, και όσα κι οι ίδιες έμαθαν μέσα απ’ τα γυρίσματα.
– Πώς αποφασίσατε να κάνετε αυτή την εκπομπή;
Φωτεινή Τσαλίκογλου: Είναι ένας φόρος τιμής στο πένθος. Στους μικρούς και μεγάλους θανάτους που σημαδεύουν τη ζωή μας. Οι απώλειες, δεν αποτελούν μόνο πηγή άγχους και συντριβής αλλά γεννούν πόθο ζωής και δημιουργίας. Με τρομάζει η γρήγορη συγκάλυψη της οδύνης, η αποφυγή του πένθους. Με τρομάζει το νηπενθές που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Πιστεύω στις αναπάντεχες υπερβάσεις που κομίζει η επεξεργασία του πένθους.
Πέννυ Παναγιωτοπούλου: Είχα βαρεθεί αυτόν τον ανούσιο λόγο επί παντός επιστητού, λόγο που μεταφέρει απλώς πληροφορίες και τίποτε άλλο, ακόμη και όταν αυτός ο λόγος αφορά σε ζητήματα τέχνης. Θέλησα λοιπόν να δώσω φωνή σε ιστορίες που μας πονάνε και γι’ αυτό μας αφορούν, σε ανθρώπους απλούς, κανονικούς, χωρίς όμως να τους αφήσω μόνους και αβοήθητους να εκτίθενται εις μάτην, όπως σε πολλές ρεπορταζιακές ή δημοσιογραφίστικες εκπομπές. Τους βάζουμε να μιλήσουνε για κάτι πολύ δύσκολο, δικό τους, και αυτό το «δύσκολο» με τη σκηνοθεσία και με ένα διαφορετικό ήθος στη συνέντευξη προσπαθούμε να το βγάλουμε από τη σφαίρα του ιδιωτικού και να το κάνουμε δημόσιο. Θελήσαμε να κάνουμε μια εκπομπή έχοντας σαν πρώτη ύλη αυτά για τα οποία οι άνθρωποι δεν μιλάνε και που συνήθως είναι και αυτά που τους ενώνουν.
-Εκ πρώτης όψεως ακούγεται απαισιόδοξο κόνσεπτ, αλλά το προσεγγίσατε με ζεστασιά και δύναμη…
Πέννυ Παναγιωτοπούλου: Οι ιστορίες αυτών των ανθρώπων ξεκινάνε από κάτι βαρύ και μελαγχολικό. Αν όμως προσέξεις όλες τις ιστορίες, αυτό που τις ενώνει είναι κάτι βαθύτερο και ίδιο. Μια μεταφυσική αναζήτηση ενός νοήματος για τη ζωή. Και μια κρυμμένη δίψα για αγάπη. Πώς θα μπορούσε λοιπόν να είναι καταθλιπτικό;
Φωτεινή Τσαλίκογλου: Οι άνθρωποι μας στις εκπομπές ήσαν εκείνοι που με μια ασυνήθιστη γενναιότητα και ειλικρίνεια μας μετάγγισαν ζεστασιά και δύναμη. Στο λόγο τους, σε μια εποχή που κυριαρχεί το κίβδηλο, το πλαστικό, το ‘’ως εάν’’ δεν υπάρχει ίχνος ψεύδους, ίχνος φτιασιδώματος, επιτήδευσης. Αφέθηκα στην αληθινότητα τους. Επιθύμησα βαθιά να φανερωθεί στο γυαλί, αυτή την εποχή, σε αυτό το γυαλί, σε αυτή τη χώρα, αυτή η αληθινότητα. Τα άλλα ακολούθησαν σχεδόν από μόνα τους.
Βάλαμε ένα στοίχημα: Να φανεί μέσα από το θάνατο η δύναμη της ζωής. Στην πραγματικότητα ‘’Μια ανθρώπινη ζωή δεν αξίζει τίποτα και τίποτα δεν αξίζει όσο μια ανθρώπινη ζωή’’.
-Ήταν εύκολο να πείσετε τους ανθρώπους να δεχτούν μιλήσουν και να ανοιχτούν τόσο; Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε;
Πέννυ Παναγιωτοπούλου: Μας εμπιστεύτηκαν γιατί αισθάνθηκαν ότι δεν πήγαμε εκεί σαν αρπαχτικά να τους χρησιμοποιήσουμε. Πήγαμε να μεταγράψουμε σε κάτι ακόμη καλύτερο αυτό που είναι η αλήθεια τους και μας την προσφέρουν. Με συγκινεί η απόλυτη γενναιότητα, η αφοσίωση και η ηρεμία που πηγάζει από την εμπιστοσύνη που μας δείξανε. Μας τίμησαν και θέλω να πιστεύω ότι τους τιμήσαμε και εμείς.
Φωτεινή Τσαλίκογλου: Όλοι τους μας έκαναν ένα δώρο που κουβαλά και μια μεγάλη ευθύνη. Δεν ήταν καθόλου εύκολο. Μας εμπιστεύτηκαν ότι πιο πολύτιμο είχαν. Την ιστορία της ζωής τους. Το βάρος της ευθύνης για εμάς ήταν και είναι μεγάλο. Να μην προδώσουμε, να φανούμε αντάξιοι της εμπιστοσύνης τους. Το ιδιωτικό παύει να υπάρχει. Θρυμματίζεται. Όλο το στοίχημα για μένα ήταν εδώ. Να περισωθεί το ήθος, η αληθινότητα ακόμα και η ανατρεπτικότητα του ιδιωτικού μέσα στο δημόσιο. Γίνεται; Εξαιρετικά δύσκολα. Aν, έστω ως ένα βαθμό, το καταφέρεις, κάτι σημαντικό θα έχει εδώ κερδηθεί.
– Με ποιον/ποια από τους ήρωες των επεισοδίων νιώσατε τη μεγαλύτερη ταύτιση;
Φωτεινή Τσαλίκογλου: Ξεκινήσαμε με την ιστορία της Λένας Παμπουκη, συμμαθήτριας και παιδικής μου φίλη. Τα αδιανόητα πένθη που σημάδεψαν τη ζωή της με είχαν συγκλονίσει. Βίωσε την ακραία οδύνη. Όπως και στη συνέχεια η Σούλα με την αυτοκτονία της μητέρας της. Εδώ είναι το όριο όμως. Ο πόνος είναι πάντα του αλλού. Ακόμα και όταν το μοιράζεται με σένα είναι δικός του. Έχει κάτι το πολύ ιδιωτικό ο ακραίος πόνος. Η ταύτιση έχει (και οφείλει να έχει τα όρια της). Εκείνος δεν είσαι εσύ.
Σε ένα βαθμό εντούτοις ταυτίστηκα με όλους, και με τους 12. Και οι 12 ήσαν υπέροχα αληθινοί. Ταυτίστηκα με τις σιωπές, με το βλέμμα τους, με την αμηχανία τους, με το σθένος, με το μείγμα λύπης και ανακούφισης όταν τέλειωνε η συνέντευξη. Ταυτίστηκα με την αίσθηση ότι στην πραγματικότητα η συνομιλία μας δεν τελείωσε. Κάπου κάπως συνεχιζόταν και μετά. Και τώρα. Και αυτή τούτη τη στιγμή η συνομιλία μας συνεχίζεται. Γιαυτό και με συγκίνησε βαθιά η άγνωστη κοπέλα που είδα στο δρόμο και μου είπε σχετικά με τη Μαρία Ιωαννίδου, και την Αλεξάνδρα ‘’Δεν βγαίνουν από το μυαλό μου, το πρόσωπο τους , τα λόγια τους’’.
Πέννυ Παναγιωτοπούλου: Όταν ζεις με ένα άτομο για καιρό (γυρίσματα και μετέπειτα πολλές εβδομάδες δουλειάς στο μοντάζ), μπαίνεις μέσα στον κόσμο του άλλου. Σε ρουφάει τόσο που είναι δύσκολο να μπεις στο επόμενο θέμα. Έτσι τους έχω όλους αγαπήσει και δεν μπορώ να τους ξεχωρίσω. Σκηνοθετικά ναι, ίσως μπορώ να ξεχωρίσω μερικά, αλλά όχι άτομα. Θυμάμαι όμως φράσεις. Μερικές μου θύμισαν βιβλία. Θα πω μία: «η μητέρα μου αυτοκτόνησε όταν ήμουν 20 χρονών».
-Υπάρχει κάτι που μάθατε ή συνειδητοποιήσατε μιλώντας με και βιντεοσκοπώντας όλους αυτούς τους ανθρώπους;
Πέννυ Παναγιωτοπούλου: Ότι η ύπαρξη είναι πολύτιμη, ευαίσθητη και εύθραυστη και πρέπει να την κρατάμε με μεγάλη προσοχή. Από όλους τους διαφορετικούς δρόμους της απώλειας το απόσταγμα της ζωής είναι ενιαίο.
Φωτεινή Τσαλίκογλου: Mιλώντας μαζί τους θα σταθώ σε δύο πράγματα που με έκαναν να σκεφτώ.
1. Ότι ο πόθος της ζωής ακόμα και όταν χάνεται βρίσκει τρόπο να επιστρέφει.
2. Ότι είναι τόσο σημαντικό να ακούς τον άλλον, να τον αφουγκράζεσαι χωρίς να τον κρίνεις, χωρίς να του υποδεικνύεις το ‘’δέον γενέσθαι’’, χωρίς να τον μετράς, χωρίς να τον λυπάσαι, χωρίς να τον εξωραΐζεις.
-Πεννυ, βρήκα εξαιρετική τη σκηνοθεσία: ζέστη, λιτή και ανθρωποκεντρικη, χωρίς να βασίζεται σε αρχειακο υλικό, αλλά στην καθημερινότητα και στα πρόσωπα του εκάστοτε πρωταγωνιστή/στριας. Πώς επιλέξατε το στυλ με το οποίο γυρίσατε αυτή τη σειρά ντοκιμαντέρ;
Π. Π.: Ξεκινάω πάντα από τον λόγο των ανθρώπων. Προσπαθώ να ακούσω και αυτά που λένε και αυτά που δεν λένε. Προσπαθώ να αναδείξω τις αιχμές του. Να τον σκάψω, να ανατρέψω πιθανόν τα αυτονόητα, αυτά που θα περίμενε κάποιος να ακούσει, δημιουργώντας καινούργιες αλληλουχίες, προσφέροντας θαμμένους, κρυμμένους συνειρμούς. Έτσι γεννιούνται νοήματα και απορίες, και από αυτά ξεπηδάνε εικόνες και μεταφορές και από τις εικόνες, όταν είμαι τυχερή σκηνές. Πρέπει να πω πως ένιωσα μεγάλη ελευθερία στο να μεταβάλλω τον ρυθμό της αφήγησης, γεγονός που αντί να με απομακρύνει, με έφερε κοντύτερα στην αλήθεια της. Προσπάθησα να υπηρετήσω μια αόρατη λεπταίσθητη δραματουργία. Το ίδιο και με τη μουσική. Δεν είναι επένδυση αλλά ακολουθεί κανόνες. Θέλησα το αποτέλεσμα να είναι στιβαρό. Όπως σε μια ταινία μυθοπλασίας.
– Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες σκηνοθετικά, και πώς τις ξεπεράσατε;
Π.Π.: Το δύσκολο είναι να δώσεις μορφή, να δώσεις φόρμα στον πόνο της απώλειας του κάθε προσώπου. Αυτό δημιουργεί τη διαφορά ανάμεσα σε μια διήγηση που μπορεί απλώς να συγκινήσει με τρόπο επιφανειακό και σε μια διήγηση που μπορεί να ταρακουνήσει. Αυτό δημιουργεί και το βάθος, και γιατί όχι μπορεί καμιά φορά να κάνει τον πόνο ποίηση. Αυτό είναι και το πιο δύσκολο.
-Φωτεινή, σε κάθε εκπομπή νιώθω πως (εκτός των άλλων) παρακολουθούσα μια αληθινή συνεδρία με εσάς ως ψυχοθεραπέυτρια. Πόσο μοιάζουν αλήθεια αυτές οι συνεντεύξεις με τις πραγματικές συνεδρίες σας; Φερόσασταν κάπως διαφορετικά;
Φ. Τσ.: Η πραγματική συνεδρία είναι μια αυστηρά ιδιωτική υπόθεση ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο. Εδώ υπήρχαν κάμερες, σκηνοθέτης, φώτα, ηχολήπτες. Η προσπάθεια είναι να ξεχαστούν όλοι και όλα και να είμαστε σαν να είμαστε μόνοι μας. Όσο και αν αυτό το ‘’σαν’’ κάνει όλη τη διαφορά, η προσπάθεια μου ήταν να μην φαίνομαι….σχεδόν να μην ακούγομαι. Να βοηθάω την ανάδυση των σκέψεων και των ελεύθερων συνειρμών του. Ένα ευμενές τρίτο αυτί που αφουγκράζεται την ιστορία. Να αγαπώ τον άλλον, με το να είμαι εκεί, μέσα στη σιωπή μου.
-Μου άρεσε που στην αρχή και το τέλος κάθε επεισοδίου μιλάτε για το θέμα, ως ψυχοθεραπευτρια…
Φ. Τσ.: Μιλώ για να εκφράσω όσο γίνεται πιο ελλειπτικά ότι αυτό που λέμε ‘’άνθρωπος’’είναι εν τέλει Και κάτι το μαγικό. Κάτι που αξίζει να είναι. Μιλώ για να υπερασπιστώ τον τίτλο της εκπομπής. Να εκφράσω το νόημα που της αποδίδουμε:Η επεξεργασία της απώλειας έχει τη δυνατότητα σαν την μεγάλη τέχνη να αφυπνίζει. Να θρυμματίζει την παγωμένη μέσα μας θάλασσα. Επιθυμία της εκπομπής είναι να αναδείξει αυτή την πλευρά.
Η συγκεκριμένη σειρα αποτελεί όαση πολιτισμού για τα ελληνικά δεδομένα.
Μου δώσατε μεγάλη χαρά με το αφιέρωμα αυτο.Παρακολουθώ την εκπομπή σχεδόν κάθε εβδομάδα και οπως γράφτηκε πιο πάνω είναι μια όαση
Ευχαριστώ που επιτέλους έμαθα μέσω των social media όχι για ακόμα ένα survivor, μαγειροκατι, και power of love (ha!), αλλά για κάτι που αξίζει να ανοίξω την παντελώς κλειστή τηλεόραση μου.
Τουλάχιστον στη δημόσια τηλεόραση οι εκπομπές που αξίζουν προβάλλονται σε λογική ώρα και όχι μετά τα μεσάνυχτα, όμως μην τις πετσοκόβετε σε χρόνο( βλέπε Φλέσσα, Στα Ακρα)