Το σκουλαρίκι στον άντρα είναι «δείγμα των ηθικά ανωμάλων τύπων»; Σοβαρά;

Kείμενο: Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος

Με δάκρυα στα μάτια, διαβάζουμε, γονάτισε την  Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2017 μπροστά στην Ωραία Πύλη του Μητροπολιτικού Ιερού Ναού της Φανερωμένης Αιγίου ο Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιος Λενής, και ζήτησε συγγνώμη από όσους στενοχώρησε.

Αίφνης θυμάμαι πως σε ανοιχτή επιστολή του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο τον Ιούλιο του 2015, ο Καλαβρύτων Αμβρόσιος, εγκάλεσε τον Πατριάρχη γιατί κοινώνησε τον δήμαρχο Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη, σε Θεία Λειτουργία στην Σμύρνη.

Απευθυνόμενος στον Πατριάρχη γράφει διάφορα «επιχειρήματα», σύμφωνα με τα οποία ο Πατριάρχης δεν θα έπρεπε να μεταδώσει την Θεία Κοινωνία στον Δήμαρχο Θεσσαλονίκης, με «κορυφαίο» το εξής:

«Δεν έχετε παρατηρήσει, ότι στο αυτί του φοράει ένα σκουλαρίκι, δείγμα των ηθικά ανωμάλων τύπων;»

Μόνο σ’ αυτό στέκομαι επειδή είναι …γαργαλιστικό και επειδή φανερώνει την άγνοια του Καλαβρύτων γύρω από την ορθόδοξη αγιογραφία και τους συμβολισμούς της. Κι ακόμη επειδή δεν πιστεύω στην «δημόσια συγγνώμη» του.

Ας δούμε, λοιπόν, το ενδιαφέρον θέμα των σκουλαρικιών στο Βυζάντιο, όπου συναντούμε αγιογραφίες στις οποίες ο Χριστός ως βρέφος, αλλά και άγιοι φέρουν σκουλαρίκι!

Σε μία εικόνα της Παναγίας στην Ι.Μ. Παναγίας του Άρακα που βρίσκεται στο χωριό Λαγουδερά της επαρχίας Λευκωσίας (Κύπρος, 12ος  αι.), ο Χριστός φοράει σκουλαρίκι. Το ίδιο κόσμημα βλέπουμε και στην τοιχογραφία που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Παναγία, όπου ο Ιησούς αγκαλιάζεται «χερσί πρεσβυτικαίς» από τον Συμεών.

Σε εικόνα του Αγίου Ιακώβου του Πέρση (Κάτω Πάφος, 12ος αι.), ο Μεγαλομάρτυς  απεικονίζεται με σκουλαρίκι.

Ενώ συναντούμε και τον άγιο Γεώργιο με σκουλαρίκι, σε τοιχογραφία από ιστορικό  ναό της Παναγίας του 14ου αιώνα στο χωριό Πλατάνια νομού Ρεθύμνης (δήμος Αμαρίου).

Ας δούμε το θέμα αναλυτικά.

Το εξώφυλλο του σπουδαίου τόμου «Εικόνες της Κρητικής τέχνης» (Βικελαία Βιβλιοθήκη – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειον 1993), έχει μία λεπτομέρεια από την περίφημη φορητή εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού «Η προσκύνησις των Μάγων» (16ος αιώνας).

Πρόκειται για τον ένα από τους τρεις μάγους, ο οποίος φορεί στέμμα, ατενίζει τον θεατή και είναι ίσως η πιο εντυπωσιακή παρουσία στην εικόνα. Κάποιοι μελετητές υποστήριξαν ότι πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου, πράγμα ωστόσο που δεν έχει αποδειχθεί. Ο μάγος αυτός, με το ύφος και την ενδυμασία του, παραπέμπει σε προσωπογραφίες αστών και ευγενών σε βενετσιάνικα έργα, που έχουν φιλοτεχνήσει διάσημοι ζωγράφοι της εποχής. Παρατηρούμε ότι φοράει στο ένα του αυτί δύο σκουλαρίκια. Ένα σταυρόσχημο και ένα πιο κλασικό. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι πρόκειται για μια άμεση δυτική επιρροή, αφού έτσι κι αλλιώς ο μεταβυζαντινός Μιχαήλ Δαμασκηνός ενσωματώνει στο έργο του επείσακτα (π.χ. ιταλικά) στοιχεία.

Όμως, το σκουλαρίκι στους άνδρες είναι τουλάχιστον (ή και) βυζαντινή υπόθεση.

Στο 23ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, που πραγματοποιήθηκε στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών τον Μάϊο του 2003 (διοργάνωση: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία), περιλαμβανόταν και μία ανακοίνωση της ερευνήτριας Μαρίας Παρανή, με θέμα: «Άνδρες με σκουλαρίκια στο Βυζάντιο».

Στόχος της ανακοίνωσης ήταν η επισκόπηση των διαθέσιμων στοιχείων, με σκοπό να καταδειχθεί πόσο διαδεδομένη ήταν η συνήθεια να φοράνε οι άνδρες σκουλαρίκια στο Βυζάντιο και αν αυτή η συνήθεια μπορεί να συνδεθεί με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες και επιπλέον να προσδιορισθεί χρονικά και γεωγραφικά. Επίσης, διερευνήθηκε κατά πόσο το σκουλαρίκι, πέρα από απλό στοιχείο του ανδρικού καλλωπισμού, είχε κάποιο ιδιαίτερο συμβολισμό σχετικό με τον κοινωνικό ρόλο και τη συμπεριφορά αγοριών και ανδρών μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια.

Έθιμο

Γνωρίζουμε, π.χ. ότι ήταν σε ισχύ ένα πολύ παλιό έθιμο, κατά το οποίο στους μοναχογιούς έβαζαν σκουλαρίκι για να ξεχωρίζουν. Γι’ αυτό και ο αγιογράφος της Παναγίας της Αρακιώτισσας στην Κύπρο (12ος αι.) απεικονίζει τον Χριστό ως βρέφος στην αγκαλιά της Παναγίας με σκουλαρίκι, γιατί είναι ο μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού και το μοναχοπαίδι της Παναγίας.

Επίσης, γνωρίζουμε πως το σκουλαρίκι στο Βυζάντιο το φορούσαν οι μαθητές της Στρατιωτικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως για να διακρίνονται, αφού προορίζονταν για μέλη της αυτοκρατορικής φρουράς. Επειδή ονομάζονταν σχολάριοι, τα ενώτια που έφεραν ως διακριτικό τους γνώρισμα ονομάστηκαν σχολαρίκια, δηλ. αυτά που σήμερα λέμε σκουλαρίκια. 

Η ερευνήτρια Μαρία Παρανή στην ανακοίνωσή της απέδειξε πως υπάρχουν μαρτυρίες για ευρήματα σκουλαρικιών σε ανδρικές ταφές, αναφορές σε γραπτές πηγές και κάποια σπάνια πορτραίτα δωρητών με σκουλαρίκι σε Βυζαντινές εκκλησίες. Πιο συχνές είναι οι απεικονίσεις αγοριών και ανδρών με σκουλαρίκι στη Βυζαντινή θρησκευτική εικονογραφία, ιδιαίτερα μάλιστα κατά τον 11° και το 12° αιώνα. Επισημάνθηκε, επίσης, πως η εικονογραφική ανάλυση των παραστάσεων εκείνων που περιλαμβάνουν ανδρικές μορφές με σκουλαρίκια και η διερεύνηση του συμβολισμού του κοσμήματος, ως στοιχείου που χρησιμοποιείται για το χαρακτηρισμό συγκεκριμένων μορφών, μπορεί να οδηγήσει στον εντοπισμό περιπτώσεων όπου οι απεικονίσεις πιθανότατα αντικατοπτρίζουν τη σύγχρονη με τις παραστάσεις πραγματικότητα.

Άρα, στο χριστιανικό Βυζάντιο το σκουλαρίκι ως ανδρικό κόσμημα και διακριτικό υπήρχε και οι αγιογράφοι δεν δίστασαν να απεικονίσουν αγίους και άλλα ανδρικά πρόσωπα με σκουλαρίκι στις παραστάσεις τους.

Φαίνεται πως στο Βυζάντιο δεν υπήρχε Επίσκοπος σαν τον σημερινό Μητροπολίτη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιο, ο οποίος θεωρεί ότι το σκουλαρίκι είναι «δείγμα των ηθικά ανωμάλων τύπων».