Writer’s Talk: Μια δραματουργική ανάλυση του Ιρλανδού

-Ο Γιάννης Σαμαράς είναι σεναριογράφος, παραγωγός και brand consultant, και ζει στο Los Angeles.
-Ο Φώτης Δούσος είναι συγγραφέας, θεατρολόγος και σκηνοθέτης και μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στην Αθήνα και την Κρήτη.

Το Τρέιλερ:

The Irishman | Official Trailer | Netflix

Robert De Niro, Al Pacino and Joe Pesci star in Martin Scorsese’s THE IRISHMAN, an epic saga of organized crime in post-war America told through the eyes of …

(Περιέχει spoilers)

Γ.Σ: Τώρα που ο περισσότερος κόσμος είδε το Irishman νομίζω πως μπορώ να πω καθαρά και σταράτα πως «ο Ιρλανδός» είναι ένα καθαρόαιμο betrayal story. Αλλά είναι μια πολύ ιδιαίτερη ταινία δομικά. Και το λέω αυτό γιατί όλη η αρχιτεκτονική της ταινίας είναι τέτοια ώστε να μπορέσουμε να  επενδύσουμε συναισθηματικά στο theme της πίστης και της φιλίας ανάμεσα στον Φρανκ, στον Ράσελ και υστερα στον Χόφα. Όλο όμως αυτό το χτίσιμο θα γκρεμιστεί σε μια μόνο σκηνή, με μια πράξη που θα οδηγήσει τον Φρανκ στο τρίτο act, στο οποίο θα μείνει μόνος, αντιμέτωπος με τον εαυτό του και τα φαντάσματα της μετάνοιας.

Δεν θα είχαμε ταινία χωρίς αυτή την στιγμή. Ο δάσκαλος Σκορσέζε ξοδεύει τα δύο πρώτα acts της ταινίας για να χτίσει σε πολύ σταθερά θεμέλια την φιλία του Φράνκ Σίραν με τον mobster και πατρική φιγούρα, Ράσελ Μπαφαλίνο, και στην συνέχεια με τον Τζίμι Χόφα, για να μας σπρώξει απ´το χείλος του γκρεμού όταν ο Φρανκ θα αποφασίσει να προδώσει τον Χόφα και να τον σκοτώσει εν ψυχρώ. Θα δούμε σε λίγο γιατί ο Σκορσέζε επιλέγει να δημιουργήσει την μια φιλία μέσω της άλλης και σε τι είδους δίλημμα θα βάλει τον βασικό ήρωα μας, Φρανκ Σίραν.

Αυτό που είναι επίσης πολύ ιδιαίτερο σεναριακά είναι ότι ο Σκορσέζε μαεστρικά σχεδόν υποκρυπτει το theme της ταινίας, δεν ξέρουμε μέχρι την στιγμή της προδοσίας, ότι αυτά τα δύο, καθήκον και φιλία θα έρθουν αντιμέτωπα το ένα με το άλλο. Εκεί παίρνει μορφή και κρυσταλοποιείται και όλη η υπόλοιπη ιστορία, μόνο την στιγμή της απόφασης αυτής. Μια στιγμή που δεν υποψιαζόμαστε καν. Το theme αναδεικνύεται πάντα πάνω σε δύσκολες διλημματικές αποφάσεις για τον ήρωα αλλά εδώ ο Σκορσέζε το μεταχειρίζεται με μεγάλη δεξιοτεχνία.

Will Do Martin Scorsese GIF – Find & Share on GIPHY

Discover & share this Robert Deniro GIF with everyone you know. GIPHY is how you search, share, discover, and create GIFs.

Φ.Δ.: Στην τρίτη πράξη και συγκεκριμένα στο resolution βρίσκεται όλη η σοφία ενός έργου. Έτσι γίνεται και στον Ιρλανδό. Όταν λέμε “σοφία” δεν εννοούμε φυσικά κάποιο ηθικοπλαστικό δίδαγμα. Αλλά τη συμπύκνωση και την ολοκλήρωση του νοήματος που βγαίνει από το έργο. Το συμπέρασμα ή τα συμπεράσματα που βγαίνουν μέσα από την διαπραγμάτευση του θέματος.

Η κλιμάκωση του δεύτερου ακτ, μέχρι δηλαδή ο Φρανκ να πάρει την απόφασή του και να διαπράξει τη δολοφονία είναι αριστοτεχνική. Ο ήρωας στριμώχνεται από παντού και στην ουσία απομονώνεται. Πρέπει μόνος του να πάρει την τελική απόφαση ζυγίζοντας τα υπέρ και τα κατά σε κάθε περίπτωση. Περιττό να πούμε ότι τα stakes εδώ είναι στα ύψη.

Το πρώτο μέρος θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι απλώς back story.  Βλέπουμε τα πρώτα βήματα της πορείας του Φρανκ. Μαθαίνουμε τον χαρακτήρα του. Η θερμοκρασία όμως ανεβαίνει με την εμφάνιση στο δραματουργικό πλατό του Τζίμι Χόφα. Εκεί αρχίζουν να διαφαίνονται οι αντίρροπες δυνάμεις που δίνουν κίνηση στο δράμα. Δημιουργείται μια διελκυστίνδα ανάμεσα στον Ράσελ και στον Χόφα που τραβάει τον Φρανκ μια από δω και μια απο εκει. Από τη μία το χρέος και η προσωπική του επιβίωση και από την άλλη, όπως πολύ σωστά ανέφερες η φιλία, η αφοσίωση, η μπέσα.

Γ.Σ.: Εδώ να πω επειδή το ανέφερες ότι το να εμπλουτίσεις μια ταινία με theme, είναι από τα πιο δύσκολες δουλειές που έχει ένας writer.

Φ.Δ: Στην Ελλάδα φοβόμαστε λίγο να ασχοληθούμε με το theme σαν κομμάτι της μυθοπλασίας. Ανησυχούμε υπερβολικά μήπως ακουστούμε ηθικολόγοι. Επίσης φοβόμαστε να χτίσουμε το στόρυ γύρω από αυτό γιατί μας φαινεταιι κάπως δεσμευτικό. Είναι περίεργο γιατί πρόκειται ουσιαστικά για μια αμφίδρομη κατάσταση. Το στόρυ προκύπτει από το θέμα, αλλά και το θέμα διαφαίνεται, ισχυροποιείται και στην ουσία έρχεται στη ζωή καθώς εκτυλίσσεται η ιστορία.

Γ.Σ.: Writers στην Ελλάδα και όχι μόνο δυσκολεύονται με αυτό με αυτό το κομμάτι γιατί είναι κάτι που δεν μπαίνει σχεδόν ποτέ στο στόμα των ηρώων. Αλλιώς όντως ξεπέφτουμε σε ηθικολογία. Το theme είναι πάντα ένας υπαινιγμός, είναι η αλήθεια που δεν μπορεί να κρύψει το σώμα ενός ήρωα και η ανείπωτη γλώσσα των εκφράσεων του προσώπου. Είναι αυτό που ακόμα και ο ίδιος δεν βλέπει ξεκάθαρα. Το theme καθορίζεται λοιπόν πάντα από τις πράξεις των ηρώων και ποτέ ξεκάθαρα από αυτά που λένε. Ο κινηματογράφος είναι πολύ διαφορετικός απο το συγγραφή βιβλίων, κατα την οποία μπορείς να περιγράψεις την συναισθηματική κατάσταση ενός ήρωα, ή του θεάτρου, όπου μπορείς να μιλήσεις για αυτήν μέσω του διαλόγου. Στον κινηματογράφο οι πράξεις καθορίζουν ένα ήρωα και μόνο αυτές είναι το παράθυρο στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων.

Το ενδιαφέρον και ασυνήθιστο στο Ιρλανδό σεναριακά, είναι ότι η ταινία καθορίζεται απο το low point του ήρωα, από το σημείο δηλαδή που ο ήρωας βρίσκεται το χαμηλότερο του σημείο, και αυτό είναι επίσης κάτι που προκαλεί ο ίδιος στον εαυτό του. Δεν βάλλεται όμως από κανέναν εξωτερικό εχθρό παρα μόνο από τον δικό του ψυχισμό. Για αυτό και όλο το τρίτο act έχει να κάνει με τις τύψεις του Σίραν. Στις ταινίες δράσης συνήθως έχουμε να κάνουμε με ένα εξωτερικό εχθρό αλλα εδώ βλέπουμε ότι ο εχθρός γίνεται ο Φρανκ και για τον Χόφα  και για τον εαυτό του. Είναι ένα σύνθετο σχήμα δομής με πολλά στρώματα.

Το τρίτο act ασχολείται όλο με την εξερεύνηση των φαντασμάτων της ζωής του Σίραν και της εγκληματικής του δραστηριότητας. Είναι όμως αυτά τα φαντάσματα εκεί; Ακόμα και σε αυτό το σημείο ο Σκορσέζε θέτει δραματουργικά ερωτήματα. Ακόμα και εκεί που ο Ράσελ, πολλά χρόνια μετά στην φυλακή, καθησυχάζει τον Σίραν λέγοντάς του ότι «κάναμε ότι μπορούσαμε». Είναι ο δικός τους τρόπος να συνεχίσουν να πιστεύουν σε κάτι που θα τους βοηθήσει να διαχειριστούν το βάρος των πράξεών τους.

Robert Deniro No GIF by NETFLIX – Find & Share on GIPHY

See What’s Next in entertainment and Netflix original series, movies, TV, docs, and comedies. You can stream Netflix anytime, anywhere, on any device.

Φ.Δ.: Έχω την αίσθηση ότι πολλοί θεατές κατάλαβαν σχετικά γρήγορα που πάει το πράγμα.  Το δραματικό ερώτημα είναι τί από τα δύο θα επιλέξει ο Φρανκ. Και οι περισσότεροι υποψιαζόμαστε, ότι με βάση τον χαρακτήρα του, αλλά και με βάση μια νομοτέλεια των πραγμάτων, που κάνει το έργο να θυμίζει κάτι από αρχαία τραγωδία, θα επιλέξει το “πρέπει” και όχι το “θέλω”. Όπως και γίνεται. Είναι σαν να βλέπουμε από μακριά τον γκρεμό, να ξέρουμε ότι ο ήρωας αργά ή γρήγορα θα πέσει, αλλά παρακαλάμε να μην συμβεί. Μόνο με αφηγηματική μαεστρία μπορεί να το καταφέρει κάποιος αυτό. Γιατί δεν άρεσε λοιπόν στην Ελλάδα, αλλά και γενικότερα,  ο Ιρλανδός;

Γ.Σ. Δεν νομίζω ότι πολλοί το κατάλαβαν γιατί αν το καταλάβαιναν τότε ο Σκορσέζε δεν θα είχε κάνει καλά την δουλειά του. Πέρα από αυτό, οι λόγοι είναι οτι πρώτον ήταν μεγάλο με ένα πρώτο και δεύτερο act χωρίς ουσιαστικό συγκρουσιακό mobster ενδιαφέρον και δεύτερον ήταν μια αλλαγή ύφους για τον Σκορσέζε καθώς βλέπουμε να λείπει ο θυμός της νιότης από το έγκλημα. Ακόμα και ο Πέσυ αντί να σκοτώνει κόσμο με Bic στυλό είναι μια πατρική φιγούρα με το άγγιγμα μιας  φουρνάρισσας γιαγιάς από το Παλέρμο. Τα εγκλήματα εδώ είναι πιο ώριμα, πιο υπολογισμένα και ίσως δικαιολογημένα, δεδομένου ότι όλοι εκτός από τoν Σίραν είναι φτασμένοι, κανένας δεν είναι στο άνοδο του. Δίνουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε εκείνη την κατηγορία των σαιξπηρικών εγκλημάτων που σχεδιάζονται στις σκιερούς διαδρόμους του παλατιού και γίνονται για να διατηρήσουν το status quo των βασιλιάδων. Σεναριακά το πρώτο μισό της ταινίας δεν καθορίζεται από ισχυρά plot points και δείχνει να μην έχει ραχοκοκαλιά αλλά είναι πολύ σημαντικό γιατί χτίζει τις φιλίες του Σίραν με τον Ράσελ και τον Χόφα και μας αναγκάζει να επενδύσουμε. Όσο πιο καλοστημένα τα θεμέλια αυτών των δύο βασικών σχέσεων και του συναισθηματικού πλέγματος που δημιουργείται μέσω αυτών, τόσο πιο βαθιά και αποτελεσματικά θα “εκπυρσοκροτήσει” το τέλος του δεύτερου act και η προδοσία του Σίραν. Υπό αυτή την έννοια και όπως έχουμε ξαναπεί οι ταινίες είναι συστήματα. Τα μέρη ενός σεναρίου κινούνται παντοτε σε απόλυτο συσχετισμό.

Aw Come On Martin Scorsese GIF – Find & Share on GIPHY

Discover & share this Cmon GIF with everyone you know. GIPHY is how you search, share, discover, and create GIFs.

Φ.Σ.: Όντως, το συναίσθημα που διαπερνά την ταινία δεν είναι ο θυμός. Αλλά μια βαθιά υπαρξιακή μελαγχολία που αναμεμειγμένη ίσως και με κάποιον κυνισμό (αυτά τα πράγματα είναι αλληλένδετα ούτως ή άλλως) δημιουργούν μια άλλη ρυθμολογία, στην οποία δεν μας έχει συνηθίσει ο Σκορσέζε.

Στον Ιρλανδό η ζωή, τα μεγάλα και μικρά γεγονότα της, ανήκουν εξ ολοκλήρου στο παρελθόν. Παρόν είναι μόνο το γήρας. Και μόνη προοπτική η αρρώστια, ο θάνατος, η απώλεια. Μου κάνει εντύπωση που ένας μεγάλος σκηνοθέτης σαν τον Σκορσέζε, με τεράστιες επιτυχίες στο ενεργητικό του, δίνει στο κύκνειο (;) άσμα του τόση μαυρίλα. Από την άλλη το βρίσκω επίσης τολμηρό και αξιοθαύμαστο.

Ο Ιρλανδός ξένισε στην Ελλάδα, πιστεύω, κυρίως λόγω του πρώτου μέρους του. Αιχμή του δόρατος στη κριτική που ασκήθηκε ήταν σε μεγάλο βαθμό το γεγονός ότι ο Ντε Νίρο επαιζε τον εαυτό το σε πολύ μικρότερη ηλικία. Δεν μας επεισε το μακιγιάζ αλλά και γενικότερα ο υποκριτικός του τρόπος. Πάντως πιστεύω ότι η επιλογή του Σκορσέζε, το να βάλει σχεδόν όλους τους πρωταγωνιστικούς ρόλους να παίξουν τον εαυτό τους και σε μικρότερη ηλικία, ήταν συνεπής με ένα από τα κεντρικά θέματα του έργου. Με την παροδικότητα των στιγμών δηλαδή, το αναπόδραστο του γήρατος, τη μηδαμινότητα των επιλογών μας. Νομίζω ότι το συγκεκριμένο εύρημα – γιατί μάλλον σαν εύρημα θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε – θα απογειωνόταν στα χέρια κάποιου άλλου παλαιότερου σκηνοθέτη, όπως του Μπουνιουέλ ας πούμε. Θυμίζω ότι στο Σκοτεινό Αντικείμενο του Πόθου ο Ισπανός σκηνοθέτης διαχειρίζεται πολύ δεξιοτεχνικά τη σημειολογία που προκύπτει από την αλλαγή της ηθοποιού που παίζει την κεντρική ηρωίδα στην πορεία της ταινίας. Ο Μπουνιουέλ κινείται σε ψυχαναλυτική τροχιά εκεί. Στον Σκορσέζε γίνεται αντίστροφα. Δεν αλλάζει τον ηθοποιό. Βάζει τα γέρικα σώματα, με τις ατέλειες, τη δυσχέρεια στην κίνηση, την εύλογη κυρτότητα να ενσαρκώνουν τη νεανική εκδοχή τους. Είναι σαν να λέει. Γεννιόμαστε γέροι. Η νεότητα είναι μια ψευδαίσθηση.

Γ.Σ.: Μην ξεχνάμε ότι ο Σίραν μέσα στο έγκλημα βρήκε το “σπίτι” του. Και μέσα στο καθήκον βρήκε τον σκοπό του. Και αυτή είναι και η θεματική πάλη που συμβαίνει μέσα του, στο τρίγωνο καθήκον, αφοσίωση και φιλία. Στο τέλος νικάει η διαστρεβλωμένη αντίληψη του καθήκοντος η οποία συνθλίβει οποιαδήποτε υποψία φιλίας και αφοσίωσης έχει δημιουργηθεί στα πρώτα δύο acts. Για αυτό το λόγο ο Σκορσέζε έφτιαξε αυτό το τρίγωνο φιλίας, βήμα βήμα, για να μπορέσει να το καταρρίψει,να το μοχλοποιήσει και να μας δείξει γλαφυρά αυτή την πάλη, αυτό το δίλημμα. Το ενδιαφέρον με τον Σίραν είναι ότι σε αυτό το σημείο στην ιστορία που σκοτώνει τον Χόφα φαινομενικά περνάει στη άλλη όχθη. Στην ουσία όμως δεν είναι η άλλη όχθη αλλά αυτή στην οποία πλέει απο την αρχή. Μας ξαφνιάζει αυτό αλλά είναι η αλήθεια. Η πράξη του αυτή είναι σε απόλυτη συνέπεια με τις αρχές του. Αυτό είναι που κάνει τον Ιρλανδό να μείνει στο μυαλό μας.

Αποφασίζει λοιπόν, ότι το καθήκον είναι πιο σημαντικό από τη προσωπική συμπάθεια, τη φιλία, την αφοσίωση και την ειλικρίνεια. Με λίγα λόγια έχουμε μια ακόμα ιστορία με αρνητικό arc, όπως ξαναείδαμε στο Joker, αυτή την φορά πιο επικαλυμμένο αφού ο ήρωας επιλέγει να μείνει εκεί που ξεκίνησε, στο γνώριμο, σε αυτό που αναγνωρίζει σαν αρχή συμπεριφοράς, άσχετα με το αν είναι βουτηγμένο στο αίμα και βία.

De Niro Film GIF by NETFLIX – Find & Share on GIPHY

See What’s Next in entertainment and Netflix original series, movies, TV, docs, and comedies. You can stream Netflix anytime, anywhere, on any device.

Φ.Δ. Παίρνουμε όμως απαντήσεις τελικά για το πως βιώνει ο Σίραν το δικό του τρίτο act; Νιώθει πραγματική μετάνοια; Τον βλέπουμε κυνικό και ξεροκέφαλο σαν να μην μας δίνει ένα ξεκάθαρο closure.

Γ.Σ. Μπορεί να βλέπουμε τον Σίραν να δυσανασχετεί με την προδοσία που διέπραξε μέσα στην κυνικότητα του, δεν τον βλέπουμε όμως να ξεκαθαρίζει μέσα του πολλά πράγματα. Μην ξεχνάμε πως ότι έκανε είναι σε απόλυτη  συνέπεια με τον χαρακτήρα του. Και δεν παίρνουμε καμία ξεκάθαρη απάντηση μέχρι την τελευταία σκηνή της ταινίας. Εκεί που ο Σίραν ψελίζει στον πάτερ που ήρθε να τον εξομολογήσει, ίσως και για τελευταία φορά, “άσε την πόρτα μια χαραμάδα ανοιχτή σε παρακαλώ, δεν μ’αρέσει η πόρτα να είναι κλειστή”. Έτσι απλά, μπορεί αυτή η φράση να μην λέει τίποτα με μια πρώτη ματιά, είναι όμως η αποκορύφωση του συναισθηματικού κόσμου του Σίραν και η απάντηση που θέλουμε. Είναι το δικό του closure, το οποίο όμως μπορεί να περάσει ανυποψίαστο. Όπως ανυποψίαστα πέρασαν και όλα τα εγκλήματα που έκανε ο Σίραν στην ζωή του. Μας λέει, χωρίς καν ο ίδιος να το καταλαβαίνει, ότι φοβάμαι μόνος μου με τα φαντάσματα, θέλω την παρέα και την συντροφιά του έξω κόσμου, γιατί όταν είμαι μόνος μου με τον εαυτό μου, δε μου αρέσει το σκοτάδι. Και έχει πολύ σκοτάδι εδώ μέσα.

Είναι μια πολύ όμορφη κατακλείδα για έναν άνθρωπο που δεν ήθελε καμία κατακλείδα γιατί πίστευε ότι δεν έκανε κάτι κακό. Έκανε κάτι που του φαίνεται φυσιολογικό. Δεν είναι τυχαίο ότι η βάση του χαρακτήρα του Σίραν χτίστηκε πάνω στο στρατιωτικό καθήκον και ύστερα στους δρόμους για να δικαιολογήσει το απάθειά του. Δες με πόσο ωραίο τρόπο επίσης ο Σκορσέζε κάνει κάτι πολύ γνώριμο για αυτόν, μας εξιστορείται κάτι τραγικό ντύνοντας το μέσα στην καθημερινότητα, στη «συνήθεια» και στη συνέχεια στη λήθη των γεραμάτων. Μέσα στην λήθη ψάχνει να βρει ο Φράνκ τα φαντάσματα, τις τύψεις, τι ερωτήσεις και τις απαντήσεις. Όπως πάντα συμβαίνει στα τρίτα acts. Της ζωής και του κινηματογράφου.

Η οπτική γωνία που το βλέπω εγώ είναι ότι ούτε ο Σκορσέζε θέλει closure, αρχίζει να το ψηλαφεί όμως με μια διάχυτη διάθεση απολογισμού στην θεματολογία του, με μια διάθεση να κοιτάξει προς τα πίσω, καθώς ο ίδιος αναπόφευκτα πλησιάζει την ηλικία των ηρώων του στον Ιρλανδό. Για να μην είμαστε και μακάβριοι βέβαια είμαι σίγουρος ότι θα δούμε ακόμα 2-3 πολύ καλές ταινίες από αυτόν.

*ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Writer’s Talk: Μια δραματουργική ανάλυση της σύγχρονης τραγωδίας του Arthur Fleck